موضوع: طب معصومین علیهم السلام/فواید خیار /کیفیت تناول خیار در سیره معصومین علیهم السلام
مقدمه و معرفی منبع بحث
مباحث ما در طب المعصومین، بر اساس کتاب «جامع احادیث الشیعه»، آیت‌الله العظمی بروجردی، به تحقیق و پژوهش آیت‌الله مرحوم معزی ملایری (به چاپ مدرسین قم در ۳۱ جلد) ارائه می‌شود. در جلد ۲۸، آخر صفحه ۵۳۲ و صفحه ۵۳۳، باب ۱۲۴، روایاتی در باب فواید خوردن خیار بیان شده است.
تعریف «القثاء» و تمایز انواع آن
موضوع این جلسه، «القثاء» است. منظور از آن، خیار بوته‌ای مزرعه است که فاقد واکس میوه، آفات گیاهی و سموم شیمیایی می‌باشد؛ نه خیار گلخانه‌ای، نه خیار درختی و نه خیار تلخ (تلخ‌خیار)، که سمی است. ضررهای خیار گلخانه‌ای و درختی بیشتر از فایده‌اش است.
پس، «القثاء» یک معنای مشهورش، خیار بوته‌ای مزرعه‌ای است. یک معنای دیگرش که غیر مشهور است اما در کتب لغت آمده، زه‌خیار یا «خیار چنبر» است که خواص آن نیز شبیه خیار بوته‌ای مزرعه‌ای می‌باشد.
ورود به بحث: باب ۱۲۴ و روایات مرتبط با خیار (القثاء)
عنوان باب: «بابُ ما وَرَدَ فی القِثّاءِ وَ اَکلِهِ بِالمِلحِ وَ مِن فَضلِهِ»
در این باب، روایاتی در رابطه با خیار بوته‌ای یا خیار چنبر و خوردن آن به همراه نمک (برای جلوگیری از نفخ شکم) و همچنین فضیلت خوردن از قسمتی که به بوته متصل است، آمده است. بخش انتهایی خیار (متصل به بوته) که کمی طعم تلخ دارد، حاوی پایه انسولین گیاهی است. مستحب است که خوردن را از این قسمت آغاز کنید.
قسمتی که به بوته متصل است. این بخش کمی تلخ‌مزه است، چون پایه انسولین گیاهی دارد و مصرف آن در ابتدا به بدن سود می‌رساند تا با بزاق دهان، هورمون‌ها و اسیدهای آمینه معده، انسولین به مقدار کافی ـ توسط پانکراس (لوزالمعده)ـ ترشح بشود.
روایت اول: سیره پیامبر (ص) در خوردن خیار با نمک
این روایت از «الکافی» شیخ کلینی (چاپ اسلامیه تهران، جلد ۶، صفحه ۳۷۳، حدیث 1 و چاپ دارالحدیث، جلد ۱۲، صفحه ۶۰۲) و همچنین در «المحاسن» برقی (جلد ۲، صفحه ۵۵۸، حدیث ۹۲۳) نقل شده است:
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَجَّالِ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص يَأْكُلُ الْقِثَّاءَ بِالْمِلْحِ.[1]
خیار بوته‌ای را به همراه نمک طبیعی (فاقد ناخالصی‌هایی مثل خار و خاشاک، گوگرد، سرب، آلومینیوم و جیوه) میل می‌فرمودند. عبارت «یَأکُلُ القِثّاءَ بِالمِلحِ» ۱۷ مرتبه در کتب مختلف شیعه آمده است.
روایت دوم: استحباب خوردن خیار از قسمت انتهایی آن
روایت بعدی از «کافی» شیخ کلینی (جلد ۶، صفحه ۳۷۳، چاپ اسلامیه، حدیث ۲) و در «المحاسن» (جلد ۲، صفحه ۵۵۷، حدیث ۹۲۲) نقل می‌شود:
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ الْوَاسِطِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِذَا أَكَلْتُمُ الْقِثَّاءَ فَكُلُوهُ مِنْ أَسْفَلِهِ فَإِنَّهُ أَعْظَمُ لِبَرَكَتِهِ.[2]
زمانی که خیار می‌خورید، آن را از قسمت انتهایی (متصل به بوته) میل کنید که برکت آن بیشتر است.
توضیح طبی: چون اول پایه انسولین گیاهی وارد بدن می‌شود. چون هر کس غذا می‌خورد قندش بالا می‌رود، بعد با ترشح انسولین، پانکراس فعال می‌شود دوباره قندش به حد نرمال برمی‌گردد. پس پایه انسولین را به آن برسانید به نفع بدن است لذا مایه برکتش می‌شود.
نکته طب سنتی: خوردن خیار به تنهایی، ثقیل است، لذا مصلح آن برای افراد سردمزاج، مصرف آن به همراه کمی عسل است تا ثقلش از بین برود و دچار سوء هاضمه نشوند.
نقل همین حدیث در منابع دیگر:
• مکارم الاخلاق: (صفحه ۱۸۵) از امام صادق (ع) نقل شده: عن الصادق عليه‌السلام قال: كان رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله يأكل القثاء بالملح. وقال: إذا أكلتم القثاء فكلوه من أسفله ، فإنه أعظم للبركة.[3]
• طب النبی و منابع اهل سنت: این روایت با ۱۵ سند در کتب شیعه و همچنین در منابع اهل سنت آمده است. در «طب النبی»، صفحه ۲۹، وقال صلى‌الله‌عليه‌وآله: إذا اكلتم القثاء فكلوه من اسفله.[4] خیار را از قسمت آخرش که به بوته وصل است بخورید.
• بحارالانوار: (جلد ۶۶، صفحه ۲۵۳، چاپ اسلامیه تهران، حدیث 4)، (چاپ بیروت جدید، ج 63، ص 253، حدیث 4) این روایت از کتاب «الفردوس» از شخصی به نام «وابِصَة» نقل شده است. در علم رجال، چندین شخصیت با این نام وجود دارند که یکی از آن‌ها «وابصة بن مَعبَدٍ الاسدی»، از صحابی خوب است. الفردوس: عن وابصة عن النبي صلى الله عليه وآله قال: إذا أكلتم القثاء فكلوا من أسفله.[5]
روایت سوم: سیره پیامبر (ص) در خوردن خیار با خرما (رُطَب)
این روایت ۱۰ سند در کتب شیعه دارد؛ «مکارم الاخلاق»، صفحه ۲۹:
وكان يأكل القثاء بالرطب والقثاء بالملح.[6] پیغمبر اکرم (ص) گاهی خیار بوته‌ای را با خرمای رسیده شیرین تازه (رُطَب) میل می‌فرمودند.
تحلیل و حکمت طبی:
1. مصرف با نمک: برای جلوگیری از افت فشار خون، بیهوشی (غش کردن) و همچنین پیشگیری از نفخ شکم بوده است.
2. مصرف با رُطَب: برای جلوگیری از لاغری شدید (هِزال) و «(Cachexia)» بوده است. پیامبر (ص) که در ۷۳ غزوه حضور مستقیم داشتند، پس باید قوای جسمانی و عضلات محکم داشته باشند. و اگر مختصری لاغر شدند، وزن بدن به حد نرمال برسد (طبق سن و منحنی قدی).
شرح اصطلاح پزشکی «کاشکسی(Cachexia) »
کاشکسی یک اصطلاح پزشکی بین‌المللی برای لاغری شدید است که در روایات از آن با عنوان «الهِزال» یاد شده است.
روایت چهارم: نقل کیفیت تناول خیار و خرما در منابع اهل سنت
آخرین روایت این باب از «بحار» علامه مجلسی، چاپ اسلامی تهران، (جلد ۶۶، صفحه ۲۵۳)، روایت 5؛ چاپ بیروت جدید، ج 63، ص 253، حدیث 3 و همچنین صحاح سته اهل سنت (مانند صحیح بخاری و مسلم) نقل شده است:
روي العامة في صحاحهم أن النبي صلى الله عليه وآله كان يأكل الرطب بالقثاء.[7] ورووا [8] و برادران اهل تسنن روایت کردند عن عبد الله بن جعفر أنه قال: رأيت في يمين النبي صلى الله عليه وآله قثاء وفي شماله رطبا[9] (در سمت راست پیغمبر خیار و در سمت چپشان خرما بود). وهو[10] و حال اینکه پیغمبر اکرم يأكل من ذا مرة، ومن ذا مرة[11] ؛ با دست راست غذا می‌خورد. یعنی با دست راست خود یک بار از خیار و بار دیگر با دست راست از سمت چپ خرما برداشته و میل می‌فرمودند.
