موضوع: بررسی اصول رجالیه/اعتبارسنجی کتاب اختیار الرجال /تثبیت انتساب کتاب اختیار الرجال به شیخ طوسی

مقدمه: ادامه بحث شبهات پیرامون کتاب اختیارالرجال

بحث درباره بررسی شبهاتی بود که در خصوص استناد کتاب «اختیار الرجال» به شیخ طوسی (رضوان الله تعالی علیه) مطرح شده بود. دو شبهه از این شبهات در جلسات پیشین مطرح شد و پاسخ آن‌ها هم داده شد. یک شبهه دیگری که به عنوان شبهه سوم باقی ماند، این بود که این کتابی که امروزه به عنوان کتاب «اختیار الرجال» در اختیار ما هست، پر از اغلاط است. این کتاب به مقداری مشتمل بر غلط می‌باشد که تألیف این چنین کتابی از شخصیتی عظیم مثل شیخ طوسی، با این همه غلط، بسیار بسیار بعید به نظر می‌رسد.

و خیلی بعیدتر آن است که اگر احیاناً این اغلاط در خود «رجال کشّی» بوده، شیخ متوجه آن‌ها نشود و در صدد اصلاحش هم برنیاید. یا اینکه به هر دلیلی، امکان ندارد که این نسخه غلط در اختیار شیخ قرار گرفته باشد و او بی‌توجه به این اغلاط بگذرد. لذا وجود این غلط‌های بیش از اندازه در این کتاب، می‌تواند نشانه‌ای بارز باشد بر اینکه این کتاب، تألیف شیخ طوسی نیست.

پاسخ به شبهه سوم و دسته‌بندی خطاها

در پاسخ به این شبهه عرض می‌کنیم: اصل وجود اغلاط در این کتاب «اختیار الرجال»، قابل انکار نیست؛ لکن اغلاطی که در آن وجود دارد، به چند دسته قابل تقسیم هستند:

دسته اول: خطاهای ناشی از تألیف و ترتیب اوراق

دسته اول، اغلاطی هستند که جنبه فنی تألیفی دارند. مثلاً:

    • می‌بینیم یک مطلب، چند بار تکرار شده است.

    • یا می‌بینیم یک تیتری مطرح شده، ولی آنچه ذیل این تیتر آمده است، سازگار با آن تیتر نیست.

    • یا روایات مربوط به یک شخصیت از روات، در برخی موارد با روایات مربوط به یک شخصیت دیگری از روات جابجا شده است؛ این به جای آن آمده و آن به جای این آمده است.

وجود این اغلاط، می‌تواند بعد از تألیف این کتاب و در مقام ترتیب ورقه‌های این کتاب صورت گرفته باشد. یعنی کسانی که اوراق کتاب را مرتب می‌کرده‌اند، به لحاظ بی‌توجهی، عنوانی را که مربوط به صفحه بعد است، در صفحه قبل گذاشته‌اند؛ حدیثی را که مربوط به فلان راوی هست که در این صفحه قرار گرفته، چون نامرتب کنار هم چیده شده است، به عنوان حدیث برای فلان راوی تلقی شده است. و این امکان، بعید نیست و اگر این خطاها و این اغلاط، ناشی از این امر باشد، صدمه‌ای به اینکه این کتاب تألیف شیخ طوسی باشد، نمی‌رساند.

توضیح تکمیلی استاد: یعنی شیخ مرتب کتاب را تألیف کرده، اوراق را گذاشته، بعد که می‌خواهد مرتب بکند، این ورق با آن ورق جابجا می‌شود. بعد هم مثلاً چاپ سنگی می‌کنند. این ورق مربوط به صفحه ۱۰ بوده که عنوانش در صفحه ۹ آمده، ولی این ورق به صفحه ۱۵ رفته و در اینجا قرار گرفته است؛ این عنوان اصلاً با بعدش همخوان نیست. این روایت در اینجا مربوط به فلان راوی در صفحه ۱۵ است، ولی چون جابجا شده، مثلاً به صفحه ۲۰ آمده است. خب، این روایت در ادامه بررسی حالِ فلان راوی قرار می‌گیرد، و حال آنکه می‌دانیم آن روایت مربوط به فلان است. این امکان، امکان بعیدی نیست؛ واقعاً هم بعید نیست. والا خب نمی‌شود که واقعاً شیخ بیاید روایتی را که مثلاً مربوط به محمد بن مسلم است، راجع به ابوبصیر بیاورد؛ اصلاً جور درنمی‌آید. لذا به احتمال بسیار قوی، این نوع خطاها یا این نوع تکرارها - گاهی اوقات به خاطر جابجایی ورق ممکن است یک مطلب اصلاً تکرار شود -. و بعد هم نسخه‌بردارانی که بعداً نسخه‌برداری می‌کنند، دوباره از روی همین نسخه می‌نویسند. خب، آن نسخه‌برداران هم این‌طور نبوده که صاحب‌نظر در این مسائل باشند و تشخیص بدهند که این مربوط به آن نیست. و ادامه پیدا می‌کند. این یک نوع از خطاست لذا توجیهش می‌تواند این باشد.

دسته دوم: خطاهای لفظی (سقط، تصحیف و تحریف)

دومین دسته از خطاهایی که می‌تواند موجود باشد، خطاهای لفظی است؛ به این معنا که برخی از کلمات ممکن است افتاده باشد، برخی تصحیف‌هایی ممکن است صورت گرفته باشد - مثلاً «زراره»، «رزازه» شده باشد یا امثال این‌ها - که علی‌الظاهر بیشترین اغلاطی را که مستشکل مدنظرش هست، همین نوع می‌باشد. (بعضی جاها نوشته‌اند چهارهزار کلمه؛ این‌چنین نیست؛ بیشتر نظرشان به تصحیف است).

و در اینجا هیچ بعید نیست که برخی از این اغلاط، در اصلِ نسخه‌هایی بوده باشد که مربوط به «رجال کشّی» بوده و در اختیار شیخ طوسی قرار گرفته؛ و شیخ به ملاحظه اینکه عجله داشته و لامحاله باید این تدوین‌ها را صورت می‌داده است، با تکیه بر همان نسخه‌ها، تدوین را صورت داده و با نسخ دیگر «رجال کشّی» تطبیق داده نشده بود. و چه‌بسا برخی از این اغلاط هم به دست خودِ شیخ هم انجام گرفته باشد. به هر حال، در حال نوشتن است، به‌خصوص اگر انسان بخواهد یک چیزی را با عجله ترتیب بدهد و بنویسد، این اغلاط این‌چنینی، در حقیقت امر دور از ذهنی نیست. لذا باز هم وجود چنین اغلاطی و ظهور چنین اغلاطی، نمی‌تواند اصل انتساب این کتاب به شیخ طوسی را زیر سؤال ببرد؛ توجیه دارد.

دسته سوم: خطاهای معنوی

و گروه سوم هم، یک سری خطاهای معنوی هست که این خطاهای معنوی در خود کتاب کَشّی هم وجود دارد، ولی در کتاب «اختیار الرجال» بسیار کم است؛ یعنی خطاهایی است که معنا را عوض می‌کند. و وجود خطاهای این‌چنینی به صورت کم در یک کتاب - آن هم در کتاب‌های گذشته - امر بسیار بعیدی نمی‌باشد که بتواند اصل انتساب این کتاب به شیخ طوسی را زیر سؤال ببرد.

نتیجه‌گیری: تثبیت انتساب کتاب اختیار به شیخ طوسی

و در مجموع، می‌توانیم با توجه به آن ادله‌ای که برای انتساب این کتاب به شیخ طوسی مطرح شد و با توجه به دفع این نوع از شبهات، به این نتیجه برسیم که انتساب کتاب «اختیار الرجال» به شیخ طوسی (رضوان الله تعالی علیه) انتساب درستی است و آنچه به عنوان شبهه در مقام ردّ انتساب این کتاب به شیخ طوسی مطرح شده است، اموری نیست که بتواند سندی برای ردّ انتساب این کتاب به شیخ تلقی بشود.

این، دومین کتاب از کتب رجالی بود؛ یک کتاب «ضعفاء ابن غضائری» بود، دومین کتاب «اختیار الرجال» که شکی در انتساب آن وجود ندارد.

پرسش حضار: آیا خود ایشان این را نوشته یا امضا کرده است؟

پاسخ استاد: خیر، خودشان تلخیص کرده‌؛ یعنی «رجال کشّی» را خلاصه کرده‌اند.

پرسش حضار: تلخیص شاگرد نبوده؟

پاسخ استاد: خیر، قلم خود ایشان بوده، در اینکه قلم خودشان بوده، هیچ شکی نیست.

مقدمه‌ای بر بحث آینده: کتاب رجال شیخ طوسی

سومین کتابی که ان‌شاءالله اگر توفیق باشد بررسی بکنیم و در انتساب آن باز به شیخ یک سری حرف و حدیث‌هایی وجود دارد، کتاب «رجال» شیخ طوسی است. «اختیار الرجال»، غیر از «رجال» شیخ طوسی می‌باشد. که در خصوص این، ان‌شاءالله در جلسه بعد اگر توفیقی بود، در خدمت دوستان خواهیم بود.