1403/11/03
بسم الله الرحمن الرحیم
ادامه وجه پنجم: کاشفیّت اجماع از وجود دلیل معتبر
موضوع: ادامه وجه پنجم: کاشفیّت اجماع از وجود دلیل معتبر
بیان شد وجه پنجم در حجّیّت اجماع آن است که اتّفاق علماء بر یک حکم، کاشف از وجود دلیل معتبر قابل استناد نزد آنها می باشد؛ به گونه ای که اگر آن دلیل در دسترس ما بود نیز قطعاً به همین حکم فتوی می دادیم، چه آن دلیل معتبر، قول معصوم (ع) باشد و چه کاشف از قول معصوم (ع).
بیان شد این وجه در حجّیّت اجماع، مختار میرزای نائینی، صاحب فصول و شهید صدر «رحمة الله علیهم اجمعین» می باشد، ولی فرمایش این بزرگان تفاوت هایی دارد که برای روشن شدن آنها لازم است کلام هر یک به صورت جداگانه بیان گردیده و مورد بررسی قرار گیرد. کلام صاحب فصول و شهید صدر «رحمة الله علیهما» بیان گردید. در ادامه به بیان کلام محقّق نائینی «رحمة الله علیه» خواهیم پرداخت.
بیان کلام محقّق نائینی «رحمة الله علیه»
به نظر می رسد همانطور که فرمایش مرحوم شهید صدر، متفاوت از فرمایش مرحوم صاحب فصول بود، فرمایش محقّق نائینی «رحمة الله علیه» نیز متفاوت با فرمایش شهید صدر و صاحب فصول «رحمة الله علیهما» می باشد.
ایشان می فرمایند[1] : «فالانصاف انّ الذی یمکن ان یدّعی هو ان یکون اتّفاق العلماء كاشفا عن وجود دلیل معتبر عند المجمعین، و لكن هذا إذا لم یكن فی مورد الإجماع أصل أو قاعدة أو دلیل على وفق ما اتفقوا علیه، فانّه مع وجود ذلك، یحتمل أن یكون مستند الاتفاق أحد هذه الأمور، فلا یكشف اتفاقهم عن وجود دلیل آخر وراء ذلك؛
نعم، لو كان الاتفاق مستمرا من زمان الصحابة المعاصرین للأئمة علیهم السّلام كزرارة و محمد بن مسلم إلى زمان أرباب الفتوى إلى زمن المتأخرین، فهو یكشف كشفا قطعیا عن رضاء المعصوم بذلك و لا یلتفت إلى القاعدة أو الأصل الموافق، إلّا أنّ تحصیل مثل هذا الاتفاق ممّا لا سبیل إلیه، بل القدر الممكن هو تحصیل الاتفاق من زمان أرباب الفتوى و هذا الاتفاق لا یكشف عن نفس رضاه علیه السّلام، بل أقصاه أنّه یكشف عن وجود دلیل معتبر عند الكل إذا لم یكن فی المورد أصل أو قاعدة، فانّه لا یمكن الاتفاق فی الفتوى اقتراحا بلا مدرك.
و ممّا ذكرنا ظهر ما في عدّ الإجماع دليلا برأسه في مقابل الأدلة الثلاثة الأخر، فانّه على جميع المسالك لا يكون الإجماع مقابلا للسنة.
نعم: بناء على ما قرّبناه من المسلك، يكون التقابل بين الإجماع و السنة تقابل الإجمال و التفصيل، فانّ الإجماع يكشف عن وجود دليل على الإجمال، فتأمّل».
با توجّه به فرمایش ایشان روشن می شود ایشان وجه حجّیّت اجماع را کشف از دلیل معتبر عند المجمعین می دانند و ظاهر کلام ایشان آن است که مقصود ایشان، مطلق دلیل معتبر است: چه دلیل معتبر قطعی مثل خبر متواتر و چه دلیل معتبر ظنّی مثل خبر واحد عادل.
از همین جا دو تفاوت دیدگاه محقّق نائینی «رحمة الله علیه» با دیدگاه صاحب فصول «رحمة الله علیه» روشن می شود: اوّل اینکه مرحوم صاحب فصول در وجه حجّیّت اجماع، هم اجماع دخولی را مطرح نمودند و هم اجماع لطفی را در حالی که مرحوم محقّق نائینی وجه حجّیّت اجماع را منحصر در اجماع لطفی می دانند؛ و دوّم آنکه مرحوم صاحب فصول دلیل معتبری را که اجماع کشف از آن می نماید، خصوص دلیل قطعی دانستند در حالی که مرحوم محقّق نائینی این دلیل معتبر را مطلق دلیل معتبر اعمّ از قطعی و ظنّی دانستند.
کما اینکه تفاوت دیدگاه محقّق نائینی «رحمة الله علیه» و دیدگاه شهید صدر «رحمة الله علیه» دانسته می شود و آن اینکه در دیدگاه مرحوم شهید صدر، وجه حجّیّت اجماع، استمرار منشأ اتّفاق از زمان اصحاب ائمّه تا زمان مجمعین بود یعنی ارتکاز و باور به حکم شرعی مُجمَعُ علیه، در حالی که در بیان محقّق نائینی «رحمة الله علیه»، وجه حجّیّت اجماع، وجود دلیل نزد مجمعین دانسته شد.
