فراز دومی که محتمل بر حجیت استصحاب، مورد استدلال واقع شود (حتی تکون علی یقین من طهارتک)

موضوع: فراز دومی که محتمل بر حجیت استصحاب، مورد استدلال واقع شود (حتی تکون علی یقین من طهارتک)

زراره وقتی به عنوان سؤال پنجم از امام باقر علیه السلام سؤال کرد: فَإِنِّي قَدْ عَلِمْتُ أَنَّهُ قَدْ أَصَابَهُ وَ لَمْ أَدْرِ أَيْنَ هُوَ فَأَغْسِلَهُ[1]

وقتی یقین کردم که خون یا منی به لباسم اصابت کرده ولی نفهمیدم که جای آن کجاست تا همانجا را شستشو کنم وظیفه ام چیست؟

امام علیه السلام در پاسخ فرمودند: " تَغْسِلُ مِنْ ثَوْبِكَ النَّاحِيَةَ الَّتِي تَرَى أَنَّهُ أَصَابَهَا [2] " همان طرفی را که یقین داری نجاست به آن برخورد کرده است تطهیر کن و تطهیر همه لباس لازم نیست و روشن است که دلیل بر لزوم شستن همه آن طرف، وجود علم اجمالی به اصابت نجاست به جزئی از اجزای آن طرف است، سپس آن حضرت در ادامه فرمودند: " حَتَّى تَكُونَ عَلَى يَقِينٍ مِنْ طَهَارَتِهِ[3] " تطهیر همه آنها ناحیه ای که علم اجمالی به اصابت نجاست به جزئی از آن پیدا شده، برای این است که یقین به طهارت آن ناحیه پیدا شود.

تقریب استدلال به این فراز: امام علیه السلام غایت وجوب شستن همه آن ناحیه ای را که علم اجمالی به نجاست جزئی از آن دارد، حصول یقین به طهارت لباس قرار داده، یعنی غرض از شستن آن ناحیه از لباس این است که در مورد سبق علم به نجاست لازم است یقین به طهارت، تحصیل شود وگرنه اگر یقین به طهارت حاصل نشود به جهت یقین سابق به نجاست، استصحاب نجاست جاری شده و آن لباس محکوم به نجاست خواهد شود.

البته استدلال به این فقره مبنی بر این است که احراز طهارت (طهارت ظاهریه) شرط دخول در نماز نباشد بلکه طهارت واقعیه کفایت کند وگرنه اگر طهارت ظاهریه دارای شرطیت باشد محتمل است که امام علیه السلام حصول یقین به طهارت را به خاطر احراز چنین شرطی، غایت قرار داده باشد نه به خاطر تخلّص از جریان استصحاب نجاست که در این صورت، این فراز از صحیحه دوم، ظهور در استصحاب نخواهد داشت.

سومین و آخرین فراز از صحیحه دوم زراره که برای اثبات حجیت استصحاب مورد استلال واقع شده، جمله أخیر امام علیه السلام " فَلَيْسَ يَنْبَغِي لَكَ أَنْ تَنْقُضَ بِالشَّكِّ الْيَقِينَ[4] " که در مقام تعلیل جواب از سؤال هفتم زراره، آورده شده است.

زراره به عنوان سؤال هفتم از امام علیه السلام می پرسد: " إِنِّي رَأَيْتُهُ فِي ثَوْبِي وَ أَنَا فِي الصَّلَاةِ؟ [5] " اگر در اثناء نماز، خون یا منی را در لباس دیدم چه تکلیفی دارم؟

زراره در این سؤال، حالت قبل از ورود در نماز را مطرح نکرده و این سؤال با سؤالات قبلی ارتباطی ندارد لذاست که امام علیه السلام تفصیل داده و می فرمایند:

    • " تَنْقُضُ الصَّلَاةَ وَ تُعِيدُ إِذَا شَكَكْتَ فِي مَوْضِعٍ مِنْهُ ثُمَّ رَأَيْتَهُ [6] " یعنی باید نماز را قطه کنی و با لباس پاک نماز را اعاده کنی در صورتی که قبل از ورود در نماز، در نجاست جائی از لباس شک کرده بودی.

در اینجا با توجه به اینکه مستفاد از فراز قبلی این بود که فحص در شبهه موضوعیه واجب نیست بدون اینکه بررسی کند وارد نماز شده و در اثتای نماز نجاست را دیده و فهمید که این نجاست همان است که قبل از نماز بوده و این مقدار از نماز که خوانده در لباس نجس واقع شده که حکمش بیان شد.

    • "وَ إِنْ لَمْ تَشُكَّ ثُمَّ رَأَيْتَهُ رَطْباً قَطَعْتَ وَ غَسَلْتَهُ ثُمَّ بَنَيْتَ عَلَى الصَّلَاةِ فَإِنَّكَ لَا تَدْرِي لَعَلَّهُ شَيْءٌ وَقَعَ عَلَيْكَ فَلَيْسَ يَنْبَغِي لَكَ أَنْ تَنْقُضَ بِالشَّكِّ الْيَقِينَ[7] " یعنی اگر قبل از ورود به نماز، شکی در اصابت نجاست به لباس نداشتن و با یقین به طهارت وارد نماز شدی ولی در اثناء نماز خون تازه ای را در لباس خود دیدی (البته تازه بودن خون، موضوعیتی ندارد و صرفاً برای این ذکر شده که این احتمال را برای شخص ایجاد کند که شاید این نجاست در اثنای نماز به لباسش اصابت کرده است).

امام علیه السلام در بیان حکم چنین فرضی می فرمایند: نماز را از همینجا قطع کن (نماز را نگاه داشته باش) و لباس را تطهیر کن، سپس بقیه نماز را ادامه بده، که صد البته لازم است دقت شود که چنین عملی مستلزم فعل کثیر یا انحراف از قبله نباشد و این تقیید را با استفاده از ادله خارجیه بر این فراز وارد می کنیم.

امام علیه السلام در ادامه بدون اینکه زراره از علّت حکم سؤال کند در بیان علّتِ حکم به صحت قسمتی از نماز که خوانده شده می فرمایند: تو نمی دانی که این قسمت از نماز خوانده شده در لباسِ نجس بوده و شاید این نجاست همین الآن که در حال نماز هستی به لباس تو اصابت کرده است خصوصاً با توجه به اینکه خون تازه و رصب است، و وقتی احتمال می دهی بخش قبلی نماز که تا اینجا خوانده ای، لباس پاک و خالی از نجاست بوده و چه بسا نجاست همین الآن بر آن عارض شده است، این مقدار از نماز که خوانده ای صحیح است ولی همین الآن یا لباست را عوض کن و یا آن را تطهیر کن و نماز را ادامه بده.

امام علیه السلام به عنوان آخرین جمله می فرمایند: " فَلَيْسَ يَنْبَغِي لَكَ أَنْ تَنْقُضَ بِالشَّكِّ الْيَقِينَ[8] " سزاوار نیست که یقین به شک نقض شود.

این فراز از صحیحه دوم زراره به خوبی بر حجیت استصحاب دلالت می کند و چگونگی ظهور در چنین معنائی در ادامه روشن خواهد شد.