راه چهارم برای حل مشکل وجوب فحص در واجب مشروط

موضوع: راه چهارم برای حل مشکل وجوب فحص در واجب مشروط

راه حلّی که از مرجوم مقدس اردبیلی (ماوفای 193ق) و شاگرد ایشان، صاحب مدارک ره (مرحوم سید محمد موسوی عاملی، متوفای 1009ق نویسنده کتاب مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام از بهترین کتابهای استدلالی در فقه است) ارائه شده است[1] .

بیان این راه: وجوب فحص، وجوب غیری نیست بلکه یک وجوب نفسی است، منتهی وجوب نفسی بر دو قسم است:

    • وجوب نفسی ذاتی: مانند نماز، روزه و امثال آنها.

    • وجوب نفسی تهیّوئی: این وجوب دارای حالت برزخی است یعنی مطلوبیت آن از سوئی به جهت مصلحتی است که در نفس عمل وجود دارد و از طرفی به جهت زمینه سازی برای یک واجب نفسی ذاتی است و از خصوصیات واجب نفسی تهیّوئی این است که مخالفت با آن، موجب استحقاق عقوبت است به خلاف واجب غیری و مقدمی که مخالفت با آن موجب استحقاق عقوبت به عنوان ترک مقدمه نیست بلکه استحقاق عقوبت در اثر ترک ذی المقدمه است که به دنبال ترک اتفاق می افتد.

این دو بزرگوار در صددند تا با طرح مسئله وجوب نفسی تهیّوئی در فحص، استحقاق عقوبت در مخالفت با واقع با ترک فحص در واجب مشروط را توجیه نمایند یعنی اگر مکلف در واجب مشروط و موقت قبل از تحقق شرط و وقت تحقیق نکرده و فحص را ترک کند و نهایتاً پس از تحقق شرط و وقت، تکلیف وجوبی را خواه به جهت غفلت و یا به جهت دیگر، مخالفت نماید چنین مکلفی استحقاق عقوبت دارد ولی این استحقاق عقوبت به جهت ترک واجب مشروط پس از تحقق شرط و یا به جهت ترک واجب موقت پس از فرارسیدن وقت نیست بلکه استحقاق عقوبت به جهت فحص و مخالفت با واجب تهیّوئی است.

مرحوم آخوند ره نیز نه تنها متمائل به این مطلب شده بلکه می فرماید[2] : می توان این بیان را توسعه داده و در همه واجبات (حتی واجبات مطلقه) ملتزم به این نظریه شد بنابراین، اگر کسی در واجبات مطلقه نتواند از راههای دیگر وجوب فحص را ثابت کند می تواند از همین بیان استفاده کند و ترک فحص را به جهت برخورداری از وجوب نفسی تهیّوئی، موجب استحقاق عقوبت بداند و لازم نیست استحقاق عقوبت را به جهت مخالفت با واقع بداند.

بررسی راه چهارم: برای اظهار نظر نهائی در رابطه با این نظریه، لازم است بحث را از چند جهت پی بگیریم:

    1. آیا از نظر مقام ثبوت، وجوب نفسی تهیّوئی امکان دارد یا نه؟

    2. بنابر قول به امکان ثبوتی وجوب نفسی تهیّوئی، آیا بین این وجوب و استحقاق عقوبت بر مخالفت، ملازمه وجود دارد یا نه؟

    3. بنابر قول به امکان ثبوتی وجوب نفسی تهیّوئی، آیا از نظر اثبات، می تواند دلیل عقلی یا نقلی برای اثبات وجوب نفسی تهیّوئی اقامه نمود؟

بحث اول: بحث از امکان وجوب نفسی تهیّوئی در مقام ثبوت:

ممکن است گفته شود: واجب نفسی تهیّوئی از امکان ثبوتی از امکان ثبوتی برخوردار نیست؛ زیرا مسئله تعلّم و فحص به عنوان مقدمه واجب است یعنی هر امر واجبی ممکن است دارای مقدماتی باشد که یکی از آنها تعلم و فحص است، بنابراین، وجوبی که در این رابطه مطرح است وجوب غیری مقدّمی است که بعد از فعلیت وجوب ذی المقدمه تحقق پیدا می کند و از اینجاست که در واجب مشروط تا زمانی که شرط، تحقق پیدا نکرده و واجب مشروط دارای وجوب فعلی نشده است نمی توان مقدمه آن را متصف به وجوب، آن هم وجوب نفسی نمود.

به نظر می رسد که دو اشکال بر این گفتار وارد است:

    1. همانگونه که قبلا نیز گذشت، ما قبول نداریم که تفحص و تعلّم جنبه مقدمیت داشته باشد؛ چرا که مراد از مقدمه عبارت از مقدمه وجود است و آن، عبارت از چیزی است که تحقق ذی المقدمه بدون آن امکان پذیر نباشد همانگونه که در مقدمات شرعیه و عادیه، چنین است (مثل اینکه بدون طهارت، تحقق نماز، امکان ندارد و یا بدون قرار دادن نردبان رفتن به پشت بام عرفاً ممکن نیست) ولی این مطلب در باب تفحص و تعلّم جریان ندارد و بر فرض که مکلف، تفحص هم نکند، انجام ذی المقدمه برای او ممتنع نیست؛ زیرا راه احتیاط برای او باز است و می تواند محتمل الوجوب را انجام دهد و محتمل الحرمة را ترک نماید.

    2. بر فرض که از اشکال اول صرف نظر کرده و مقدمه بودن تفحص و تعلم را بپذیریم ولی این مطلب مسلم نیست که تا وقتی ذی المقدمه اتصاف به وجوب فعلی پیدا نکرده، مقدمه آن امکان اتصاف به وجوب را نداشته باشد، مثلا اگر مولا خطاب به بنده‌اش بگوید: "یجب علیک الکون علی السطح فی اللیل" و بنده‌اش متوجه باشد که انجام این واجب موقت، متوقف بر فراهم کردن مقدمه (قرار دادن نردبان) قبل از وقت است، چاره‌ای غیر از قول به وجوب مقدمه در اینجا نیست هر چند هنوز شب نیامده و ذی المقدمه (بودن بر پشت بام در شب) به جهت اینکه هنوز شب فرا نرسیده است، از وجوب فعلی برخوردار نیست.

از آنچه گفتیم روشن شد که خود مولا قبل ار فرارسیدن شرط واجب مشروط یا وقت واجب موقت، می تواند وجوب نفسی تهیّوئی برای تفحص و تعلک در نظر بگیرد و اگر تفحص و تعلم در چنین شرائطی در عین حال که دارای مصلحت است به عنوان مقدمه ای برای نیل به ذی المقدمه در نظر گرفته شود با هیچ یک از احکام عقلی مخالفت صورت نمی گیرد بنابراین، واجب نفیب تهیّوئی در مانحن فیه از امکان ثبوتی برخوردار است و از نظر مقام ثبوت مشکلی ندارد.