1403/07/18
بسم الله الرحمن الرحیم
اقل و اکثر در باب اسباب و محصِّلات
موضوع: اقل و اکثر در باب اسباب و محصِّلات
با توجه به اینکه منشأ شک در اقل و اکثر ممکن است یکی از 4 امر (فقدان نصّ، اجمال نصّ، تعارض نصین و خلط امور خارجیه) باشد و مرحوم آخوند ره سه صورت اول را به عنوان یک مسئله مطرح کرده و حکم آن را بیان فرمودند بدون اینکه برای هر کدام از آنها مسئله جداگانه‌ای قرار دهد اما متعرض مورد چهارم نشدند ولی شیخ انصاری ره آن را به عنوان مسئله چهارم از مسائل اقل و اکثر مورد بررسی قرار داده هر چند بیم شبهه موضوعیه و شبهه در محصل خلط نموده است لذا شایسته است همانند برخی از اصولیین متأخر، دو مسئله شک در محصل و شبهه موضوعیه را مورد بررسی قرار دهیم.
تحریر محل بحث در شک در محصِل: محل بحث در این مسئله، جائی است که امر صادر شده از مولا به چیزی تعلق گرفته و مکلف نیز نسبت به مأمورٌبه تردیدی ندارد بلکه اجزاء و شرائط و جنبه‌های دیگر آن را می ششناسد ولی ایجاد مأمورٌبه نیازمند سبب عقلی یا عادی یا شرعی باشد و مکلف در رابطه با سبب مزبور، شک در اقل و اکثر داشته باشد.
حال بحث این است که چنین موردی جای جریان برائت است یا اشتغال؟
چند مثال در این رابطه می آوریم:
1. مثال برای سبب شرعی: در صورتی که شخص مأمورٌبه تملیک کتاب خود به دیگری با توجه به این که چنین تملیکی یک سبب شرعی به نام بیع دارد لکن برایش تردید در مورد بیع بین اقل و اکثر پیش آید که آیا علاوه بر خصوصیات لازم مانند ایجاب و قبول و... خصوصیات دیگری مثل عربیت صیغه نیز لازم است یا نه؟
یا اگر مکلف بداند که نماز، مشروط به طهارت است و طهارت عبارت از حالت نورانی نفسانی است که به دنبال وضو یا غسل یا تیمم حاصل می شود یعنی از این سه چیز سبب حصول طهارت است چنین مفهومی از وضوح برخوردار است و قلت و کثرتی در آن نیست، حال اگر شک کند که شستن گوش نیز جزء سبب است یا نه؟ یا در باب غسل شک کند که آیا در غسل ترتیبی، ترتیب بین سمت راست و سمت چپ بدن لازم است یا نه؟
2. مثال برای مسبب عادی: مثل این که مکلف نذر کرده که اگر حاجتش بر آورده شود مسجدی را نظافت نماید (نذر روی عنوان تنظیف منعقد شده و جارو کردن به عنوان سبب عادی آن است) ولی نمی داند که آیا تنظیف با مجرد جارو کردن تحقق پیدا می کند یا امور دیگری مانند گردگیری نیز در تحقق تنظیف دخالت دارد؟
3. مثال برای سبب عقلی: در صورتی که یک مکلف، مأموریت پیدا کند که یک مفسد فی الارض را به قتل برساند روشن است که زدن ضربه سبب عقلی برای تحقق قتل است، حال اگر پس از زدن یک ضربه شک کند که آیا قتل تحقق پیدا کرده یا نه زدن ضربه دیگری نیز نیاز هست؟
ملاحظه می شود که در مثالهای فوق، تردیدی در مأمورٌبه وجود ندارد ولی سببی که محصِل مأمورٌبه است مورد تردید است.
تفصیل محقق عراقی ره: ایشان می فرماید: مسبب بر دو قسم است (نهایةالافکار ج3ص401-402):
1. مسببی که بسیط و دفعی‌الحصول است یعنی تا زمانیکه آخرین جزء علّت تامه‌اش تحقق پیدا نکند مسبب، تحقق پیدا نمی کند و هنگامی که آخرین جزء علت تامه‌اش تحقق پیدا کرد، مسبب با تمام خصوصیاتش موجود می شود.
2. مسببی که هر چند بسیط است ولی مراتب مختلفی دارد که آن مراتب به صورت تدریجی تحقق پیدا می کنند یعنی ابتدا مرتبه ضعیفه سپس مرتبه متوسط و پس از آن مرتبه نهائی مسبب تحقق پیدا می کند.
ایشان ره معتقد است که در قسم اول، برائت جاری نمی شود ولی در قسم دوم برائت جاری می شود.
بررسی کلام محقق عراقی ره: چنین تفضیلی در مانحن فیه جاری نیست؛ زیرا در قسم دوم که مسبب دارای مراتب و درجاتی است اگر حدود و ثغور مأمورٌبه مشخص نباشد یعنی معلوم نباشد که کدام مرتبه تحقق مأمورٌبه به حساب می آید، ارتباطی به بحث ما نخواهد داشت؛ چرا که محل بحث موردی است که هیچ تردیدی در مأمورٌبه نباشد وگرنه مسائل چهارگانه شک در مأمورٌبه (جزء – شک – جنس و نوع – کلی و فرد ( گذشت.
اما تردیدی در حدود و ثغور مأمورٌبه نباشد مثل اینکه مسبب عبارت از مرتبه ضعیف مأمورٌبه است در این صورت با قسم اول مسبب، دفعی‌الحصول است تفاوتی نخواهد داشت؛ زیرا تدرّج حصول در مجموع مراتب است وگرنه تک تک مراتب – مثلا مرتبه ضعفیه – دفعی‌الحصول است.
