اخراج معدن از اراضی مفتوحه عنوة/ خمس معدن /كتاب الخمس

موضوع: كتاب الخمس / خمس معدن / اخراج معدن از اراضی مفتوحه عنوة

مروری بر مباحث گذشته

بحث در وجوب خمس معدن برای کافر بود که اگر معدن را تحصیل کرد، باید خمس را بدهد. اینجا کلام حضرت امام و مرحوم صاحب عروه را بیان کردیم. در مسئله اوّل حضرت امام می‌فرماید که فرقی در وجوب اخراج خمس معدن نیست بین آنجایی که در ارض مباحه باشد یا ارض مملوکه. خب ما عرض کردیم که این ارض مباحه که دارای معدن است، چه ارضی است. آیا از قبیل انفال است یا از قبیل زمین‌هایی است که جزو مفتوحه عنوة است؟

حکم معدن در فرض مفتوحة عنوة بودن زمین آن

اگر جزو زمین‌های مفتوحة عنوة باشد، آن زمین‌ها برای مسلمین است و ظاهر این ملکیّت و اجازه تصرّف برای مسلمین این است که ملکیّت نمی‌آورد برای هر کسی که از آن زمین حیازتی می‌کند. موقّتاً شخص حقّی در این زمین پیدا می‌کند امّا از ملک مسلمین خارج نمی‌شود. بنابراین وقتی که معدنی در این محل استخراج شد، قهراً به نظر می‌رسد که این معدن هم برای مسلمین باشد.

حالا اینجا یک بحثی است که همان ملک عمومی باشد، اشارتاً عرض بکنیم. قهراً در هر جامعه‌ای برای اداره آن ملک‌های عمومی لازم است. اینجا به این بحث هم باید پرداخت که آیا امکان دارد معدن تملّک خصوصی بشود. یا اینکه به این جهت که برای اداره جوامع نیاز به اموال عمومی هست، همان طور که انفال برای این جهت قرار داده شده، ما بگوییم اصلاً معدن هم جزو انفال است؛ چه در ملک شخصی باشد، چه در ملک دیگر. بعضی‌ها این را قائل هستند. آیت‌الله منتظری در بحث خمسشان این را به صورت احتمالی تبیین کرده‌اند. البتّه اگر نظر آنجا به صورت قطعی باشد، با نظرات دیگرشان که در مسائل صاحب عروه مطرح می‌کنند و ملک و خمس معدن را برای کافر قائل می‌شوند، تنافی دارد. به حسب ظاهر این طوری یک تنافی‌ای به دست می‌آید. حالا آدرس و صفحه آن را جلسه بعد عرض می‌کنم در آن تعلیقه‌ای که ایشان در بحث خمس عروه دارد.

بحث از معدن در دو باب از ابواب فقه

به هر حال این مسئله هست و ما قبلاً هم در بحث انفال مطرح کردیم که از معدن دو جور بحث شده: یکی در بحث انفال، یکی در بحث خمس. به نظر می‌رسد یک جمعی بین این دو بحث باید انجام داد. اگر ما قائل شدیم به طور کلّی معدن ملکیّت برای شخص نمی‌آورد و معدن برای اداره جامعه بشری و مخصوصاً جامعه اسلامی است، اینجا دیگر به نظر می‌رسد این مباحث قهراً خارج می‌شود و روایات به طور کلّی باید تقیید بخورد؛ یعنی آن روایاتی که معدن را جزو انفال دانسته است، حاکم می‌شود بر آن اطلاقاتی که دلالت می‌کند معدن جزو غنائم به حساب می‌آید و باید خمسش داده بشود.

پرسش: حالا فرضاً حکومت غیر اسلامی است، شخص به معدنی رسیده است. این الان باید واگذار کند به حکومت؟ یا نه، با آن برداشت‌هایی که امام (... نامفهوم ...) مفتوحة عنوة که برای شیعیان می‌تواند باشد ...

پاسخ: خب همین بحث را باید مطرح کرد که آیا طبیعت معدن از اموری است که مربوط به کلّ جامعه است مثل نفت و امثال اینها که از منافعش همه جامعه استفاده می‌کنند؛ چون خود نفت هم از معادن است دیگر و سرمایه ملّی به حساب می‌آید. البتّه خب سرمایه ملّی قهراً ملکیّتی اجمالی برای افرادِ هر زمانی به اندازه خودشان دارد امّا اینکه این ملکیّت شخصی بشود و قابل فروش شخصی و قابل نقل و انتقال شخصی باشد مثل املاک دیگر، به نظر می‌رسد که یک مقداری نیاز به تأمّل دارد.

فرمایش امام (ره) در معدن مستخرج از ارض مفتوحه عنوة معموره و موات

حضرت امام این را بیان فرمودند که معدن اگر در ارض مفتوحة عنوة‌ای باشد که در حال فتح معمور است، این برای مسلمین است و اگر یکی از مسلمانان آن را اخراج بکند، اگر به اذن ولیّ مسلمین باشد خمس دارد وَ الّا محلّ اشکال است. محلّ اشکال است یعنی چه؟ یعنی مالک نمی‌شود تا اینکه خمس بر او واجب باشد؛ چون خمس متفرّع بر تملّک است. «و لو کان المعدن في أرض مفتوحة عنوة فإن كان في معمورتها حال الفتح التي هي للمسلمين، و أخرجه أحد منهم ملكه، و عليه الخمس إن كان بإذن والي المسلمين والّا فمحلّ اشکال» بعد می‌فرماید همچنین اگر غیر مسلمین هم استخراج بکنند، تملّک آنها هم مشکل دارد. «کما انّه لو اخرجه غیر المسلمین ففی تملّکه اشکال».[1] خب معلوم است این اراضیِ معموره مفتوحة عنوة اصلاً مال مسلمین است و دیگر از چنگ غیر مسلمین خارج می‌شود.

امّا اراضی مفتوحة عنوة اگر موات باشد، ایشان فرمودند که مخرج مالک می‌شود، خمس هم باید بدهد، اگرچه مخرج کافر باشد مانند سایر اراضی مباحه. «و إن كان في مواتها حال الفتح يملكها المخرج، و عليه الخمس ولو كان كافراً كسائر الأراضي المباحة».[2]

خب حالا عرض ما همین است که آیا اصلاً امکان چنین چیزی ــ که ما بگوییم کافر بتواند یک چنین کاری را انجام بدهد ــ موضوعاً هست یا اینکه نیست. حالا این را یک مقداری با ادلّه دیگر ان‌شاء‌الله جلسه بعد کمی بررسی می‌کنیم، همچنین روایات خمس معدن و اینکه معدن جزو انفال است.