شُبهه ی هدایت و ضلالت/شُبَهاتٌ و حُلولٌ /مسأله ی جبر و تفویض

موضوع: مسأله ی جبر و تفویض/شُبَهاتٌ و حُلولٌ /شُبهه ی هدایت و ضلالت

در جلسه ی پیش بُرْهان قول «الأمْر بین الأمْرین» را بیان نمودیم. در این جلسه به آخرین بحث و فَصْل مسأله ی «جَبْر و تَفْویض» یعنی «شُبَهات و حُلول» خواهیم پرداخت.

«شُبَهات و حُلول»:

الف) شُبْهه ی «هدایت و ضِلالَت»:

«هدایت و ضِلالَت» دست خداوند متعال است؛ لذا هر که را می خواهد هدایت می‌ کند و هر که را نمی‌ خواهد هدایت کند، هدایت نمی کند و او گُمراه می شود.

از برخی از آیات شریفه استفاده می‌ شود که «هدایت و ضَلالت»، دست خداوند متعال است.

مثال قرآنی:

۱. ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ فَيُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾[1]

۲.﴿وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَٰكِنْ يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَلَتُسْأَلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾[2]

۳. ﴿أَفَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَنًا فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ﴾[3]

قائلین به «جَبْر» أمْثال این آیات شریفه تَمَسّک می‌ کنند.

ما نمی‌ توانیم طبق یک آیه حُکْم کنیم لذا در اینجا باید «تفسیر موضوعي» کنیم. بنابراین ما باید مجموع آیات مربوط به «هدایت و ضَلالت» را بیاوریم تا بر أساس مجموع این آیات بتوانیم نتیجه گیری کنیم.

آیات مربوط به «هدایت و ضَلالت» چند نوع است:

نوع نخست: «الهِدایَةُ التَکْوینیّةُ العامَّة»: یعنی خداوند مَنّان هر موجودی را آفریده راه تکاملش را به آن نشان داده و «تَکْوین» آن را نیز برایش مشخّص و مُهیّا کرده.

مثل: ﴿قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَىٰ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَىٰ﴾[4]

نوع دوم: «الهِدایَةُ التَشْریعةُ العامَّة»: در این هدایت خداوند متعال به همه موجودات عالَم یک «هِدایت تَشْریعي» مهیّا نموده؛ حتّی فرعون، قارون و... لذا این نوع هِدایت، توسّط أنْبیاء و أولیاء برای این ها صورت گرفته.

مثل: ﴿وَإِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلَا فِيهَا نَذِيرٌ﴾[5]

نوع سوم: «الهِدایَةُ التَشْریعةُ الخاصّة»: این نوع هدایت مال کسانی است که از هدایت عامّة بهره گرفتند و به دنبال أنْبیاء رفتند.

مثل: ﴿قُلْ إِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ أَنَابَ﴾[6]

حال بر می گردیم و آن آیاتی که می فرماید: ﴿فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ﴾[7] را معنا می کنیم. پس نتیجه این می شود که این آیه ی شریفه مربوط به کسانی است که از «هدایت تَشْریعي نخست» بهره نگرفتند و «هِدایت دوم» به آن ها نمی رسد. پس این «إضْلال» به خاطر بهره نگرفتن آن ها از أنْبیاء می باشد.

امّا قِسْم چهارمی از آیات هست که صِراحتاً می فرماید خداوند هر کسی را بخواهد هدایت می کند و هر کسی را نخواهد هدایت نمی کند!

مثل این آیه ی شریفه: ﴿وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَىٰ﴾[8]

سؤال: این گونه آیات را چه کار کنیم؟!

جواب: این آیات کریمه مربوط به کسانی است که «إیمان إختیاري» إتّخاذ کرده اند و إیمانشان بر همین اساس است. لذا این خداوند تبارک و تعالی کسانی را هدایت می کند که «إیمان إخْتیاري» را داشته باشند. و خداوند کسانی که مانند فرعون «إیمان غیر إخْتیاري» قبول می کنند و در آخرین لحظات زندگی خود برای فرار از عذاب تظاهر به إیمان به خدا می کنند، را به گُمراهی می کشاند و هدایت نمی کند.

ب) شُبْهه ی «سَعادت و شِقاوت»: ﴿فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَ سَعِيدٌ﴾[9]

گاهی گفته شده «حَسَنَة و سَیّئَة» دست خداوند منّان است و گاهی گفته شده فقط «حَسَنَة» دست خداست.

ج) شُبْهه ی «أخْبار طینَت»: ﴿وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذِي خَبُثَ لا يَخْرُجُ إِلَّا نَكِداً﴾[10]

د) شُبْهه ی «قَضاء و قَدَر»: ﴿وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ﴾[11]

نکته: شُبْهه قبل، مربوط به مسأله ی «قَضاء و قَدَر» است.

سه شُبْهه ی أخیر را إن شاءالله در جلسه ی آینده بررّسی خواهیم کرد.