ادله روایی وجوب تعیینی نماز جمعه/صلاة الجمعة /كتاب الصلاة

موضوع: كتاب الصلاة/صلاة الجمعة /ادله روایی وجوب تعیینی نماز جمعه

حضرات علما در مسئله وجوب نماز جمعه در زمان غیبت معصوم (عجل الله فرجه) به ادله متعددی تمسک جسته اند که از جمله آنها آیات قرآن کریم، اجماع، اصول عملیه و روایات است. در این میان، روایات مهمترین دلیل قائلین به وجوب تعیینی شمرده شده است.

روایات دال بر وجوب، در این موضوع، قریب به دویست روایت وارد شده که دلالت بر وجوب تکلیفی یا وضعی نماز جمعه دارند. این روایات را میتوان در یازده طائفه دسته بندی نمود. در ادامه، روایت معتبر و شاخصی از هر طائفه با استدلال ذکر گردید و اکنون به نقد آنها خواهیم پرداخت.

نقد استدلال به طائفه اول؛ روایاتی که با بیان استثنای گروه‌هایی از مردم، بر وجوب علی الاطلاق دلالت می‌کنند؛

صحیحه زرارة از امام باقر (علیه السلام) است ؛ « مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ وَ عَلِیُّ بْنُ إِبرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: فرَضَ اللَّهُ عَلَی النَّاسِ مِنَ الْجُمُعَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ خَمْساً وَ ثَلَاثِینَ صَلَاةً مِنْهَا صَلَاةٌ وَاحِدَةٌ فرَضَهَا اللَّهُ فِی جَمَاعَةٍ وَ هِیَ الْجُمُعَةُ وَ وَضَعَهَا عَنْ تِسْعَةٍ عَنِ الصَّغِیرِ وَ الْکَبِیرِ وَ الْمَجْنُونِ وَ الْمُسَافِرِ وَ الْعَبْدِ وَ الْمَرْأَةِ وَ الْمَرِیضِ وَ الْأَعْمَی وَ مَنْ کَانَ عَلَی رَأْسِ فرْسَخَیْنِ.»[1]

استدلال قائلین :

1- «فرض الله» دال بر وجوب است و مطلق آمده.

2- «علی الناس» مطلق بوده و مقید به زمان خاصی نیست و همچنین (ال) چه استغراق باشد چه ماهیت دال بر عموم است یعنی همه مردم در همه زمانها.

نقدهای وارد بر استدلال به این روایات

مستشکلین (مانند مرحوم آخوند خراسانی و آیت الله خویی) بر استدلال به این روایات برای اثبات وجوب تعیینی در عصر غیبت اشکالاتی وارد کردهاند که مهمترین آنها عبارت است از:

اشکال1: عدم تمامیت مقدمات حکمت

استدلال قائلین به وجوب تعیینی مبتنی بر اصالة الاطلاق در عبارت «فَرَضَ اللَّهُ... عَلَى النَّاسِ» است و شرط اعتماد به اطلاق، آن است که گوینده (معصوم) در مقام بیان تمام ویژگیها و شرایط باشد، این مطلب درست است و ما نیز قبول داریم مثلا ﴿. وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا..﴾[2] آیه در مقام بیان شرایط مکلف است و مستطیع بودن وی ( جسمی یا مالی) اما اگر شک کنیم که سن نیز شرط است طبق اصالة الاطلاق میگوییم مولا در مقام بیان شرایط است و چنین شرطی را بیان نکرده ، ولی در این روایات، امام (علیه السلام) در مقام بیان وجوب است نه واجب، شارع می خواهد ]حکم[ وجوب نماز جمعه را بیان کند نه بیان واجب که اعم باشد از شرایط و اجزاء آن (مانند شرط امامت معصوم در نماز جمعه ). بنابراین، شارع در مقام تبیین وجوب فی الجمله است نه واجب لذا نمیتوان به اطلاق این عبارت تمسک کرد و شرط حضور معصوم را نفی نمود.

پاسخ به اشکال (مرحوم خویی و برخی علما ): برخی گمان کرده اند استدلال قائلین به وجوب تعیینی پیرامون واجب است ( خود صلاة الجمعه) درحالیکه اساسا بحث ما در شرط الوجوب است، که آیا حضور معصوم شرط وجوب است یا نه ؟ درست است در مقام بیان ویژگیهای خود نماز جمعه نیست ولی در مقام ویژگیهای وجوب نماز جمعه که هست، و شما نیز بر همین تصریح دارید، و مولا نیز قید نزده و مطلق است لذا میتوان به اصالة الاطلاق تمسک کرد.

اشکال به پاسخ : تمایز بین "وجوب نماز جمعه" و "نماز جمعه صحیح" ، طبق مبنای اصولی برخی از علما الفاظ عبادات مثل (صلاة الجمعة) فقط بر نماز جمعه ای که ذوالشرایط باشد اطلاق میشود نه هر نمازی!. برخی قائلند نماز جمعه ای که با امامت معصوم باشد نماز جمعه صحیح است و قائلین به وجوب تعیین حتی در زمان غیبت امامت معصوم را در صحت نماز جمعه شرط نمی دانند، هنا اول الکلام ، ابتدا باید مشخص کنیم نماز جمعه چیست و چه اجزائی دارد بعد به بررسی حکم وجوب آن بپردازیم! نه اینکه با عبارت « فرض الله » بخواهید وجوب علی الاطلاق آن را اثبات کنید، بنابراین اول باید موضوع را ثابت کنید بعد حکم آن را.