ادلّه‌ی روایی وجوب تعیینی نماز جمعه در عصر غیبت/صلاة الجمعة /كتاب الصلاة

موضوع: كتاب الصلاة/صلاة الجمعة /ادلّه‌ی روایی وجوب تعیینی نماز جمعه در عصر غیبت

حضرات فقهایی که قائل به وجوب تعیینی نماز جمعه در عصر غیبت هستند، به ادلّه‌ی متعددی تمسک کرده‌اند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، روایات می‌باشد. این روایات را می‌توان در یازده طائفه (دسته) دسته‌بندی نمود. هدف از این دسته‌بندی، اولاً نمایش گستردگی و تنوع روایات با مضامین مشابه، و ثانیاً تسلط بیشتر بر مباحث و اشراف روایی و استدلالی است.

طائفه‌ی هشتم: روایات دال بر واجب بودن نماز جمعه تا قیامت است؛ «محمد بن الحسن باسناده عن الحسين بن سعيد، عن ابن أبي عمير، عن عمر ابن أذينة، عن زرارة قال: قال أبو جعفر (عليه السلام): الجمعة واجبة على من إن صلى الغداة في أهله أدرك الجمعة وكان رسول الله صلى الله عليه وآله إنما يصلي العصر في وقت الظهر في سائر الأيام كي إذا قضوا الصلاة مع رسول الله صلى الله عليه وآله رجعوا إلى رحالهم قبل الليل، وذلك سنة إلى يوم القيامة.»[1]

تقریر استدلال

1. وجوب: امام باقر (علیه‌السلام) صراحتاً می‌فرمایند: «نماز جمعه بر هر مقیم (غیرمسافر) واجب است».

2. کیفیت اداء: در این روایت تأکید شده که پیامبر (ص) نماز عصر روز جمعه را در وقت ظهر (بلافاصله پس از نماز جمعه) می‌خواندند، برخلاف دیگر روزها که هر نماز در وقت فضیلت خود خوانده می‌شود.

3. فرازمانی بودن حکم: علت این عمل، فراهم آوردن امکان بازگشت مردم به شهرهای خود قبل از شب ذکر شده و در پایان تأکید می‌گردد که این روش، «سنتی است تا روز قیامت». این تعبیر، دلیلی بر استمرار وجوب نماز جمعه در همه‌ی اعصار، از جمله عصر غیبت، محسوب می‌شود.

طائفه‌ی نهم: روایات دال بر پاداش اخروی و بالا رفتن درجه نمازگزاران در بهشت به اندازه پیشی گرفتن آنها برای شرکت در نماز جمعه؛

این روایات با بیان پاداش‌های بزرگ اخروی، بر اهمیت و وجوب نماز جمعه تأکید می‌کنند؛

« محمد بن یعقوب کلینی عن مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ[2] عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع): فَضَّلَ اللَّهُ الْجُمُعَةَ عَلَى غَيْرِهَا مِنَ الْأَيَّامِ وَ إِنَّ الْجِنَانَ لَتُزَخْرَفُ وَ تُزَيَّنُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ لِمَنْ أَتَاهَا وَ إِنَّكُمْ تَتَسَابَقُونَ إِلَى الْجَنَّةِ عَلَى قَدْرِ سَبْقِكُمْ إِلَى الْجُمُعَةِ وَ إِنَّ أَبْوَابَ السَّمَاءِ لَتُفَتَّحُ لِصُعُودِ أَعْمَالِ الْعِبَادِ[3] »[4] .

تقریر استدلال

1- در این روایت آمده که خداوند روز جمعه را بر دیگر روزها برتری داده و بهشت برای نمازگزاران جمعه آراسته می‌شود.

2- عامل اصلی «سبقت گرفتن» برای ورود به بهشت، «سبقت گرفتن در رفتن به نماز جمعه» دانسته شده است.

3- از آنجا که در روایت، هیچ قیدی مبنی بر اختصاص این فضیلت به زمان حضور معصوم (علیه‌السلام) نیامده است، اطلاق دارد و شامل همه‌ی زمان‌ها، از جمله عصر غیبت، می‌شود. چنین پاداش عظیمی معمولاً برای یک فعل واجب در نظر گرفته می‌شود.

طائفه‌ی دهم: روایات دال بر وجوب نماز جمعه بر تعدادی خاص مثل پنج یا هفت نفر ؛ «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ[5] عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ فِي كُلِّ سَبْعَةِ أَيَّامٍ[6] خَمْساً وَ ثَلَاثِينَ صَلَاةً مِنْهَا صَلَاةٌ وَاجِبَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ أَنْ يَشْهَدَهَا[7] إِلَّا خَمْسَةً الْمَرِيضَ وَ الْمَمْلُوكَ وَ الْمُسَافِرَ وَ الْمَرْأَةَ وَ الصَّبِيَّ »[8] .

تقریر استدلال:

1- در این روایت (إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ فِي كُلِّ سَبْعَةِ أَيَّامٍ) نماز جمعه به عنوان یکی از نمازهای واجب در هفته معرفی شده که باید به جماعت اقامه شود، همچنین مطلق و بدون قید آمده.

2- عبارت (وَاجِبَهٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِم) (بر هر مسلمانی واجب است) دلالت بر وجوب تعیینی دارد، مقید به مسلمین زمان حضور معصوم نشده.

3- سپس پنج گروه (بیمار، برده، مسافر، زن و کودک) از این وجوب عام استثنا شده‌اند. این استثنا خود تأکیدی بر عمومیت وجوب برای دیگران است.

طائفه‌ی یازدهم: روایات دال بر وجوب همگانی بدون استثنا ؛ مرحوم شیخ طوسی (رحمه‌الله) باز به سند خود از امام صادق (علیه‌السلام) نقل می‌کند: «وَ عَنْهُ [9] عَنْ صَفْوَانَ يَعْنِي ابْنَ يَحْيَ عَنْ مَنْصُورٍ يَعْنِي ابْنَ حَازِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: يُجَمِّعُ الْقَوْمُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ إِذَا كَانُوا‌ خَمْسَةً فَمَا زَادُوا فَإِنْ كَانُوا أَقَلَّ مِنْ خَمْسَةٍ فَلَا جُمُعَةَ لَهُمْ وَ الْجُمُعَةُ وَاجِبَةٌ عَلَى كُلِّ أَحَدٍ الْحَدِيثَ.[10] »[11]

تقریر استدلال

1- این روایت به صراحت و بدون هیچ قید و شرطی، نماز جمعه را «بر هر کسی واجب» می‌داند.

2- در ادامه، حداقل تعداد افراد برای برپایی نماز جمعه را پنج نفر ذکر می‌کند. این مطلب نشان می‌دهد وجوب، امری جمعی است که با فراهم آوردن شرایط (از جمله حدنصاب) محقق می‌شود.

جمع‌بندی نهایی

همان‌طور که ملاحظه شد، این یازده طائفه‌ی روایی که از نظر سندی مورد تأیید فقها هستند هرکدام از زاویه‌ای خاص بر وجوب تعیینی نماز جمعه استدلال می‌کنند. برخی از این طوایف را می‌توان ذیل یکدیگر قرار داد، اما از آنجا که هرکدام روش استدلالی خاصی دارند، تفکیک آن‌ها مفید است.

اشکالات استدلالی بر مفاد این روایات (و نه سند آن‌ها) موضوعی است که در جلسات آینده به آن پرداخته خواهد شد.

و السّلام علیکم و رحمه الله و برکاته.