استدلال بر وجوب تعیینی نماز جمعه با تمسک بر آیه 238 بقره/صلاة الجمعة /كتاب الصلاة

موضوع: كتاب الصلاة/صلاة الجمعة / استدلال بر وجوب تعیینی نماز جمعه با تمسک بر آیه 238 بقره

مرور مباحث پیشین

چنان که دیروز بیان شد، درباره عبارت ﴿یَا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تلْهِکُمْ أَمْوَالُکُمْ وَلَا أَوْلَادُکُمْ عَن ذِکْرِ اللَّهِ وَمَن یفْعَلْ ذَٰلِکَ فَأُولَٰئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾[1] ، در رابطه با «ذکر الله»، نقطه نظرهای بسیاری وجود دارد؛ به گونه‌ای که ما دوازده قول را از کتب مختلف یبیان کردیم . در میان قائلین به این آراء، اگر ملاحظه فرمایید، برای نمونه، از ابن عباس دو نظر نقل شده و در دو جای مختلف نام برده شده است، یا مرحوم فیض کاشانی در دو کتاب خود، دو گونه این معنا را بیان فرموده‌اند. بنابراین، نام یک نفر ممکن است به جهت اختلاف نقل‌ها، در دو موضع ذکر گردد. این نکته‌ای بود از درس دیروز.

تقریر استدلال

سومین آیه‌ای که فقها برای اثبات «وجوب تعیینی» نماز جمعه اعم از زمان حضور و غیبت به آن تمسک جسته‌اند، آیه ﴿حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَىٰ وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ ﴾[2] است . استدلال ایشان بر دو پایه تکیه دارد ؛

1-«مراد از صلوة الوسطی، نماز ظهر است در غیر روز جمعه، و در روز جمعه، نماز جمعه است.»

2-«حافظوا» صیغه امر است و دلالت بر وجوب می‌کند و «الصلوة الوسطی» مصداق آن، نماز ظهر در غیر جمعه و نماز جمعه در روز جمعه است. بر هر دو رکن این استدلال اشکال شده است.

اشکالات بر استدلال قائلین به وجوب تعیینی علی الاطلاق با تمسک به آیه 238 سوره بقره؛

اشکال اول: اینکه چرا شما می‌گویید «الصلوة الوسطی» نماز ظهر است؟ در این رابطه حدود بیست نظر وجود دارد. پس چرا شما قول به نماز ظهر یا نماز جمعه می‌دهید؟ دلیل ترجیح این قول بر نوزده قول دیگر چیست؟

اشکال دوم: اینکه «حافظوا علی الصلوات» بر لسان ارشاد و نصیحت است، نه لسان مولویت و امر تکلیفی. از امر ارشادی نمی‌توان وجوب تکلیفی را استنباط کرد. بسیاری از فقهای معاصر نیز همین دو اشکال را بر این استدلال وارد کرده‌اند.

نکته ادبی : این است که «و الصلوة الوسطی» از باب «عطف خاص بر عام» است. مثلا در ( اکرم العلماء و زید العالم ) گویا متکلم یک عنایت ویژه ای به (زید) دارد که از مابقی علما جداگانه بیان کرده است یک (اکرام) در ضمن مجموع دارد و یکی جداگانه ، این نوع عطف نشان از توجه و عنایت ویژهٔ متکلم به معطوف الیه دارد. در مثال ( لاترتکبوا الحرام و الغیبة ) نیز چنین است، چه جمله ایجابی باشد چه سلبی فرقی ندارد و این قاعده جاریست. بنابراین در مانحن فیه (الصلوة الوسطی) به جهت اهمیت تعلق حکم «حافظوا » جداگانه نیز مورد تأکید قرار گرفته است.

حال به بررسی اقوال مختلف در مصداق «الصلوة الوسطی» می‌پردازیم تا روشن شود چرا فقها قول به نماز ظهر یا جمعه را ترجیح داده‌اند:

1. نماز ظهر: قول اکثر مفسران و فقهای شیعه مانند مرحوم بلاغی[3] ، فیض کاشانی[4] ، بحرانی[5] ، طبرسی[6] ، زید بن ثابت[7] ، عایشه[8] ، ابی سعید خدری[9] ، امام خمینی و آیت‌الله خویی.

2. نماز عصر: مانند شیخ طوسی[10] ، مرحوم مغینه[11] ، ابوحنیفه[12] ، ابن مسعود[13] ، ابن عباس[14] ، زمخشری[15] ، مقاتل بن سلیمان[16] ، سید مرتضی (که ادعای اجماع کرده) و شیبانی[17] ، علی بن ابراهیم قمی[18] ، واقدی[19] .

3. نماز صبح: مانند جابر بن عبدالله، مجاهد و امام شافعی[20] .

4. نماز مغرب: مانند قبيصة بن ذؤيب. [21]

5. نماز عشاء: مانند قرطبی ، واقدی، ابن التین .

6. یکی از نمازهای نامعلوم (مانند لیلة القدر): مانند قرطبی[22] ربیع بن خثیم[23] و معاذ بن جبل ، أبي بكر الوراق.

7. نماز ظهر در غیر جمعه و نماز جمعه در روز جمعه: قول بسیاری از فقهای زیدیه[24] و مرحوم شبّر و کاشانی در تفسیر معین.

8. نماز جمعه: مانند ابن حبیب مالکی و برخی از علمای زیدیه مانند یحیی بن حسین.

با این وجود اقوال، چرا فقهای امامیه قول به نماز ظهر (یا نماز جمعه به عنوان قائم‌مقام آن در روز جمعه) را می‌پذیرند؟

استدلال بر اطلاق «صلاة الوسطی » بر نماز ظهر

پاسخ این است که روایات معتبر بسیاری از ائمه اطهار علیهم السلام وارد شده که صراحتاً «الصلوة الوسطی» را «نماز ظهر» معرفی کرده‌اند. برای نمونه، در روایت صحیحه‌ای از امام باقر علیه السلام در کتاب کافی، هنگامی که از ایشان درباره نمازهای پنجگانه و مستند قرآنی آن‌ها سؤال می‌شود، حضرت در پاسخ درباره نماز ظهر می‌فرمایند: «عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَمَّا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الصَّلَاةِ فَقَالَ خَمْسُ صَلَوَاتٍ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فَقُلْتُ فَهَلْ سَمَّاهُنَّ وَ بَیَّنَهُنَّ فِی کِتَابِهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِنَبِیِّهِ ص أَقِمِ الصَّلٰاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلیٰ غَسَقِ اللَّیْلِ وَ دُلُوکُهَا زَوَالُهَا فَفِیمَا بَیْنَ دُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ أَرْبَعُ صَلَوَاتٍ سَمَّاهُنَّ اللَّهُ وَ بَیَّنَهُنَّ وَ وَقَّتَهُنَّ وَ غَسَقُ اللَّیْلِ هُوَ انْتِصَافُهُ ثُمَّ قَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کٰانَ مَشْهُوداً فَهَذِهِ الْخَامِسَةُ وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِی ذَلِکَ أَقِمِ الصَّلٰاةَ طَرَفَیِ النَّهٰارِ وَ طَرَفَاهُ الْمَغْرِبُ وَ الْغَدَاةُ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ وَ هِیَ صَلَاةُ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ وَ قَالَ تَعَالَی حٰافِظُوا عَلَی الصَّلَوٰاتِ وَ الصَّلٰاةِ الْوُسْطیٰ وَ هِیَ صَلَاةُ الظُّهْرِ وَ هِیَ أَوَّلُ صَلَاةٍ صَلَّاهَا رَسُولُ اللَّهِ ص وَ هِیَ وَسَطُ النَّهَارِ وَ وَسَطُ الصَّلَاتَیْنِ بِالنَّهَارِ صَلَاةِ الْغَدَاةِ وَ صَلَاةِ الْعَصْرِ وَ فِی بَعْضِ الْقِرَاءَةِ حٰافِظُوا عَلَی الصَّلَوٰاتِ وَ الصَّلٰاةِ الْوُسْطیٰ صَلَاةِ الْعَصْرِ وَ قُومُوا لِلّٰهِ قٰانِتِینَ قَالَ وَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِی سَفَرِهِ فَقَنَتَ فِیهَا رَسُولُ اللَّهِ ص وَ تَرَکَهَا عَلَی حَالِهَا فِی السَّفَرِ وَ‌الْحَضَرِ وَ أَضَافَ لِلْمُقِیمِ رَکْعَتَیْنِ وَ إِنَّمَا وُضِعَتِ الرَّکْعَتَانِ اللَّتَانِ أَضَافَهُمَا النَّبِیُّ ص یَوْمَ الْجُمُعَةِ لِلْمُقِیمِ لِمَکَانِ الْخُطْبَتَیْنِ مَعَ الْإِمَامِ فَمَنْ صَلَّی یَوْمَ الْجُمُعَةِ فِی غَیْرِ جَمَاعَةٍ فَلْیُصَلِّهَا أَرْبَعَ رَکَعَاتٍ کَصَلَاةِ الظُّهْرِ فِی سَائِرِ الْأَیَّامِ.»[25]

سپس در توضیح علت نامیدن آن به «وسطی» می‌فرمایند: « زیرا آن، وسط نمازهای روز است».

اما در ادامه همین روایت در کتاب کافی، عبارتی آمده که گویا «الصلوة الوسطی» به «نماز عصر» تفسیر شده است. این بخش از روایت، منشأ اشکال شده است. در تحلیل این قسمت باید گفت:

اولاً: این قرائت (تفسیر به نماز عصر) معتبر نیست.

ثانیاً: شأن امام نیست که یک قرائت ضعیف و غیرمشهور را بدون نقد بیان فرمایند، آن‌هم در حالی که خود در ابتدای روایت، صریحاً آن را نماز ظهر معرفی کرده‌اند.

ثالثاً: احتمال بسیار قوی این است که این جمله، از کلام راوی است و جزو حدیث نیست. این احتمال با توجه به اینکه همین روایت در کتاب «معانی الاخبار» صدوق[26] بدون این جمله اضافی نقل شده ( قرائت عایشه) ، تقویت می‌شود.

رابعاً: حتی اگر این جمله را از امام بدانیم، ممکن است جنبه بیان نظر مخالف (مانند نظر عایشه) داشته باشد تا ضمن اشاره به آن، با بیان نظر صحیح، آن را رد کرده باشند.

خامساً : خود نقل‌هایی که از عایشه در مورد این آیه رسیده، حاکی از آن است که ایشان دستور دادند این آیه را این‌گونه بنویسند: «حافظوا علی الصلوات و الصلوة الوسطی و صلاة العصر[27] » [28] . وجود حرف «واو» عاطفه، نشان می‌دهد که «الصلوة الوسطی» غیر از «صلاة العصر» است، نه اینکه عطف بیان برای آن باشد.

بنابراین، اشکال اول (تعدد اقوال) با استناد به روایات صحیحه و متعدد از اهل بیت علیهم السلام که قول به نماز ظهر را تأیید می‌کنند، مرتفع می‌گردد. قرائت ضعیف و غیرمستندی که نماز عصر را مطرح می‌کند، قابل اعتماد نیست و با قرائن مختلف، سست بودن آن آشکار است.