تقریر قول قائلین به وجوب نماز جمعه در زمان غیبت/صلاة الجمعة /كتاب الصلاة

موضوع: كتاب الصلاة/صلاة الجمعة /تقریر قول قائلین به وجوب نماز جمعه در زمان غیبت

کلام در ادله حضراتی بود که قائل به وجوب عینی نماز جمعه در زمان غیبت بودند و صحت و اجزاء آن از نماز ظهر، ادله متنوعی دارند هم آیات قرآنی هم روایات هم اجماع هم اصل در مورد آیات شریفه آیه 9سوره جمعه بود که مفصلاً بیان کردیم آیه بعدی آیه ۹ سوره منافقون است ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَٰلِكَ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾ این آیه شریفه و آن آیه سوره جمعه دارای یک وزان خطاب است ،به همین جهت مستحب است که در نماز جمعه این دو سوره خوانده شود، تقریر آنها به این شکل است ؛ در آیه یک نهی از اشتغال به شیی در عرض ذکر خداست ، «لاتلهکم » این نهی دلالت می‌کند که مشغول عنه دارای یک وزانتی است که ضد خاص او (اشتغال به اولاد و اموال) منهی است به طوری که شما را از ذکر خدا باز بدارد، که این نشان می‌دهد که ذکر خدا واجب است و ضد خاص آن هرچه که می‌خواهد باشد منهی است . حال «ذکر» چیست؟ بیان شده هرچند یک معنای عام دارد چون ذکر به اعتبار مذکور تقسیم می‌شود به ذکر عام و خاص؛ ذکر عام شامل ذکر قلبی ، لسانی ( هرنوعی) و ذکر عملی است اما ذکر خاص صلات است، ﴿اقم الصلاه لذکری﴾[1] ﴿ان الصلاه تنها عن الفحشاء والمنکر و لذکر الله اکبر﴾[2] .

ادعا شده مراد از «ذکر الله» ، ذکر خاص نماز است ، کلمه «ذکر» عام است شامل ذکر مستحب، واجب، نذر، نماز جمعه و نماز یومیه، نماز عید و ... است، کدام مراد است ؟ اینجا مراد از ذکر خاص نماز همان « نماز جمعه» است، آیه ۹ سوره جمعه دلالت ایجابی دارد ﴿..فسعوا الی ذکر الله..﴾ در این آیه حالت نفی دارد « .. لا تلهکم اموالکم ..» وزان این آیه مثل «و ذروا البیع » است، بنابراین بر دو پایه تقریری دلالت بر وجوب عینی دارد؛ ۱- خداوند نهی کرده از اشتغال به غیر ذکر خدا ۲- آن ذکری که خدا فرموده نماز جمعه است به همین خاطر خواندن آن(سوره جمعه) در رکعت اول و دوم نماز جمعه مستحب است.

شیخ طوسی در تفسیر تبیان میفرماید: «ذکرالله» ذکر عام است، و این ذکر عام در روز جمعه یکی از مصادیق آن نماز جمعه است ، هرچند «ذکرالله» عام است ولی در روز جمعه تطبیق بر نماز جمعه میگردد ، در ظهر جمعه آن « ذکرالله» نماز جمعه است پس نماز جمعه واجب عینی است[3] .

نکته ادبی1: در آیه قبلی چرا خداوند فرموده (اموال و اولاد) چیزهای دیگری نیز هست که موجب اشتغال انسان می‌شود، زیرا این‌ها از باب نمونه است خودشان موضوعیت ندارند مثل مورد (ذروا البیع ) که در ظهر جمعه این خرید و فروش مانع عمده از شرکت در نماز جمعه بود ، در اینجا نیز عاملی که بیشترین اشتغال را برای انسان ایجاد می‌کند اموال و اولاد است که البته اولاد کنایه از خانواده و همسر و اطرافیان می‌باشد، این‌ها بیشترین عوامل اشتغال انسان هستند.

نکته ادبی2: «لاتلهکم» باب افعال از ماده لهو ( إلهاو) است که (واو) تبدیل به حمزه شده( إلهاء) ، مجمع البیان[4] ، لسان العرب، صحاح و العین[5] ، المیزان[6] را ببینید، راغب در مفردات آورده « إلهاء» یعنی اشتغال به شیئی عن شی، مشغول شدن انسان به چیزی از چیزی که اولی است[7] ، احتمال دارد که مشغول به در حالت معمول چیز بدی نباشد ولی در آن زمان در مقابل مشغول عنه (نماز جمعه) در حکم لهو است ، بیهوده است، خانواده و اموال و اولاد چیز بدی نیستند اما در موقع نماز جمعه که عامل اشتغال و انصراف انسان از «ذکر خدا » می‌شوند در حکم لهو هستند.

استدلال به آیه ۲۳۸ سوره مبارکه بقره ﴿و حافظوا علی الصلوات﴾ «حافظوا» به صیغه امر است و دلالت دارد بر اهتمام بر صلوات به ویژه «صلاة الوسطی» چون دوبار ذکر میشود،یکبار از باب عطف خاص بر عام یک تاکید در ضمن عام دارد ( حافظوا علی الصلوات) و یکبار ذکر نصی که تصریح شده ( و صلاة الوسطی) که می‌گوییم اهتمام شدید به آن است، واجب است.

سوال : از کجا معلوم که صلات وسطی صلاة الجمعه است؟ اگر عددی حساب کنیم نماز عصر می‌شود صلات الوسطی ، وسط ۵ وعده نمازیومیه که نماز عصر وسط است‌. در این رابطه روایات زیادی است که برخی می‌فرمایند «صلاة الظهر» است و برخی «صلاة الجمعه و الظهر در دیگر ایام ».

امام باقر علیه السلام در تفسیر صلاة الوسطی: هی صلاة ظهر ؛ « عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى وَ مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَمَّا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الصَّلَاةِ فَقَالَ خَمْسُ صَلَوَاتٍ فِي اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ فَقُلْتُ فَهَلْ سَمَّاهُنَّ وَ بَيَّنَهُنَّ فِي كِتَابِهِ قَالَ نَعَمْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لِنَبِيِّهِ ص أَقِمِ الصَّلٰاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلىٰ غَسَقِ اللَّيْلِ وَ دُلُوكُهَا زَوَالُهَا فَفِيمَا بَيْنَ دُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ أَرْبَعُ صَلَوَاتٍ سَمَّاهُنَّ اللَّهُ وَ بَيَّنَهُنَّ وَ وَقَّتَهُنَّ وَ غَسَقُ اللَّيْلِ هُوَ انْتِصَافُهُ ثُمَّ قَالَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كٰانَ مَشْهُوداً فَهَذِهِ الْخَامِسَةُ وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى فِي ذَلِكَ أَقِمِ الصَّلٰاةَ طَرَفَيِ النَّهٰارِ وَ طَرَفَاهُ الْمَغْرِبُ وَ الْغَدَاةُ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّيْلِ وَ هِيَ صَلَاةُ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ وَ قَالَ تَعَالَى حٰافِظُوا عَلَى الصَّلَوٰاتِ وَ الصَّلٰاةِ الْوُسْطىٰ وَ هِيَ صَلَاةُ الظُّهْرِ وَ هِيَ أَوَّلُ صَلَاةٍ صَلَّاهَا رَسُولُ اللَّهِ ص وَ هِيَ وَسَطُ النَّهَارِ وَ وَسَطُ الصَّلَاتَيْنِ بِالنَّهَارِ صَلَاةِ الْغَدَاةِ وَ صَلَاةِ الْعَصْرِ وَ فِي بَعْضِ الْقِرَاءَةِ حٰافِظُوا عَلَى الصَّلَوٰاتِ وَ الصَّلٰاةِ الْوُسْطىٰ صَلَاةِ الْعَصْرِ وَ قُومُوا لِلّٰهِ قٰانِتِينَ قَالَ وَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِي سَفَرِهِ فَقَنَتَ فِيهَا رَسُولُ اللَّهِ ص وَ تَرَكَهَا عَلَى حَالِهَا فِي السَّفَرِ وَ‌الْحَضَرِ وَ أَضَافَ لِلْمُقِيمِ رَكْعَتَيْنِ وَ إِنَّمَا وُضِعَتِ الرَّكْعَتَانِ اللَّتَانِ أَضَافَهُمَا النَّبِيُّ ص يَوْمَ الْجُمُعَةِ لِلْمُقِيمِ لِمَكَانِ الْخُطْبَتَيْنِ مَعَ الْإِمَامِ فَمَنْ صَلَّى يَوْمَ الْجُمُعَةِ فِي غَيْرِ جَمَاعَةٍ فَلْيُصَلِّهَا أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ كَصَلَاةِ الظُّهْرِ فِي سَائِرِ الْأَيَّامِ.»[8]

« وَ عَنْ عَلِيٍّ ع; أَنَّهَا الْجُمُعَةُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ الظُّهْرُ فِي سَائِرِ الْأَيَّامِ»[9]

«وَ فِي مَعَانِي الْأَخْبَارِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ حُمَيْدِ بْنِ الْمُثَنَّى عَنْ أَبِي بَصِيرٍ يَعْنِي الْمُرَادِيَّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ صَلَاةُ الْوُسْطَى صَلَاةُ الظُّهْرِ وَ هِيَ أَوَّلُ صَلَاةٍ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى نَبِيِّهِ ص.»[10]

می گویند شما نماز (مغرب و عشا) را جزء صلاة یوم حساب نکنید بلکه در روز فقط نماز (صبح و ظهر و عصر) هست، نماز مغرب و عشا (صلاة اللیل) محسوب میشوند، بنابراین نماز ظهر وسط نمازهای یومیه است.

این روایت کار فقهی و ادبیاتی دارد ؛ جلد ۲ صفحه ۲۴۱ التهذیب: «أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَمَّا فَرَضَ اللَّهُ مِنَ الصَّلَاةِ فَقَالَ خَمْسُ صَلَوَاتٍ فِي اللَّيْلِ وَ النَّهَارِ فَقُلْتُ هَلْ سَمَّاهُنَّ اللَّهُ وَ بَيَّنَهُنَّ فِي كِتَابِهِ فَقَالَ نَعَمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِنَبِيِّهِ- أَقِمِ الصَّلٰاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلىٰ غَسَقِ اللَّيْلِ وَ دُلُوكُهَا زَوَالُهَا فَفِيمَا بَيْنَ دُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ أَرْبَعُ صَلَوَاتٍ سَمَّاهُنَّ وَ بَيَّنَهُنَّ وَ وَقَّتَهُنَّ وَ غَسَقُ اللَّيْلِ انْتِصَافُهُ ثُمَّ قَالَ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كٰانَ مَشْهُوداً فَهَذِهِ الْخَامِسَةُ وَ قَالَ فِي ذَلِكَ وَ أَقِمِ الصَّلٰاةَ طَرَفَيِ النَّهٰارِ وَ طَرَفَاهُ الْمَغْرِبُ وَ الْغَدَاةُ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّيْلِ وَ هِيَ صَلَاةُ الْعِشَاءِ الْآخِرَةِ وَ قَالَ حٰافِظُوا عَلَى الصَّلَوٰاتِ وَ الصَّلٰاةِ الْوُسْطىٰ وَ هِيَ صَلَاةُ الظُّهْرِ وَ هِيَ أَوَّلُ صَلَاةٍ صَلَّاهَا رَسُولُ اللَّهِ ص وَ هِيَ وَسَطُ النَّهَارِ وَ وَسَطُ صَلَاتَيْنِ بِالنَّهَارِ صَلَاةِ الْغَدَاةِ وَ صَلَاةِ الْعَصْرِ وَ فِي بَعْضِ الْقِرَاءَةِ حٰافِظُوا عَلَى الصَّلَوٰاتِ وَ الصَّلٰاةِ الْوُسْطىٰ صَلَاةِ الْعَصْرِ وَ قُومُوا لِلّٰهِ قٰانِتِينَ قَالَ فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِي سَفَرٍ فَقَنَتَ فِيهَا وَ تَرَكَهَا عَلَى حَالِهَا فِي السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ وَ أَضَافَ لِلْمُقِيمِ رَكْعَتَيْنِ وَ إِنَّمَا وُضِعَتِ الرَّكْعَتَانِ اللَّتَانِ أَضَافَهُمَا النَّبِيُّ ص يَوْمَ الْجُمُعَةِ لِلْمُقِيمِ لِمَكَانِ الْخُطْبَتَيْنِ مَعَ الْإِمَامِ فَمَنْ صَلَّى يَوْمَ الْجُمُعَةِ فِي غَيْرِ جَمَاعَةٍ فَلْيُصَلِّهَا أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ كَصَلَاةِ الظُّهْرِ فِي سَائِرِ الْأَيَّامِ.»[11]

طریق مرحوم صدوق در من لایحضر عن زراره طریق صحیحی است، این روایت مرحوم شیخ در تهذیب از طریق کلینی است یکی از طرقی که شیخ طوسی متصل میشود به محمد بن احمد بن عیسی الاشعری، طریق کلینی است عن علی بن ابراهیم عن ابیه عن احمد بن عیسی، این طریق مشهوریست در روایات مرحوم کلینی، پس روایت صحیح است. (لیل یعنی نماز مغرب و عشا) آیا خداوند جایی بیان کرده این‌ها را ؟ بله ﴿اقم الصلاة لدلوک الشمس الا غسق اللیل﴾ ۴ نماز است و قرآن الفجر کان مشهودا نماز صبح است و (طرفی النهار) نماز غداة (صبح) و مغرب است. صلاة وسطی نماز ظهر است چون خورشید وسط آسمان است به خلاف نماز صبح که خورشید طرف مشرق و در نماز مغرب در غرب است. و همینطور بین نماز صبح و عصر واقع شده ،حتی در بعضی از روایات داریم «و صلات الوسطی و صلاة العصر »[12] این روایت عایشه از احمد بن حنبل است به طریقی که خودش دارد که تطبیق دارد ر برخی از قرائات قرآن کریم.(و صلات الوسطی صلاة العصر ) ، (و صلاة الوسطی و صلاة العصر ) هر دو نمونه ذکر شده.

نکته ادبی ؛ «فَنَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِي سَفَرٍ فَقَنَتَ فِيهَا وَ تَرَكَهَا عَلَى حَالِهَا فِي السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ » «ترک» یعنی رها کردن و ترک کردن اگر با «علی» متعدی شد یعنی «بقی علی» ابن منظور[13] توضیح داده ﴿ترکنا علیه فی الاخرین﴾[14] یعنی (ابقینا علیه فی لآخرین)، بنابراین « فقنت و ترکها علی حالها » یعنی همیشه قنوت می گرفت،شان نزول این آیه روز جمعه است، حالت خشوع داشته باشید «قَنَتَ» یعنی «خَشَع » روز جمعه نازل شده و از طرفی صلات وسطی نیز بین صبح و عصر است در وسط روز جمعه است، روز جمعه هم هست بنابراین نماز جمعه واجب است که امام باقر علیه السلام نیز تصریح فرمودند «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: وَ قَالَ تَعَالَى حٰافِظُوا عَلَى الصَّلَوٰاتِ وَ الصَّلٰاةِ الْوُسْطىٰ وَ هِيَ صَلَاةُ الظُّهْرِ إِلَى أَنْ قَالَ وَ أُنْزِلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ وَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِي سَفَرٍ فَقَنَتَ فِيهَا وَ تَرَكَهَا عَلَى حَالِهَا فِي السَّفَرِ وَ الْحَضَرِ.» [15] بنابراین «حافظوا.. » دلالت دارد بر محافظت بر صلاة خاص و در آیه عطف خاص به عام است و در روایات دیگر نیز مصداق صلاة الوسطی نماز جمعه است و در سایر ایام ظهر، لذا نماز جمعه واجب است. این استدلال آقایان بود .