اقوال در مسئله/صلاة الجمعة /كتاب الصلاة

موضوع: كتاب الصلاة/صلاة الجمعة /اقوال در مسئله

کلام در رد طایفه سوم از روایاتی بود که حضرات قائلین به حرمت صلات الجمعه در زمان غیبت اقامه کردند روایت صدوق نقل کرده بود از فضل بن شاذان و سندی که در علل و عیون آورده اند که در طریق آن قتیبه و بن عبدوس است تقریر آنها در مورد روایت مرحوم صاحب وسائل بیان کردند هم در باب 6 و هم در باب 25 آورده اند ؛« وَ فِي عُيُونِ الْأَخْبَارِ وَ الْعِلَلِ بِإِسْنَادٍ يَأْتِي عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا ع قَالَ: إِنَّمَا صَارَتْ صَلَاةُ الْجُمُعَةِ إِذَا كَانَ مَعَ الْإِمَامِ رَكْعَتَيْنِ وَ إِذَا كَانَ بِغَيْرِ إِمَامٍ رَكْعَتَيْنِ وَ رَكْعَتَيْنِ..... لِأَنَّ الصَّلَاةَ مَعَ الْإِمَامِ أَتَمُّ وَ أَكْمَلُ لِعِلْمِهِ وَ فِقْهِهِ وَ فَضْلِهِ وَ عَدْلِهِ...» [1]

این صفات از آن امام معصوم است نه هر کسی در ذیل روایت هم عبارتی وجود دارد در برخی از نسخ « و لیس بفاعل غیره ممن یؤم الناس فی غیر یؤم الجمعه..» نیز آمده. این ترغیب و ترهیب و گفتن مسائل اجتماعی مردم را کسی غیر از امام جمعه نمی‌گوید، امام جماعت نماز های دیگر چنین خصوصیاتی ندارد، پس امام جمعه باید معصوم باشد.

جهت شناخت و توجه بیشتر به خصوصیات کتاب وسایل عین روایت را از وسایل بیان می‌کنیم ؛ ؛« وَ فِي عُيُونِ الْأَخْبَارِ وَ الْعِلَلِ بِإِسْنَادٍ يَأْتِي عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا ع قَالَ: إِنَّمَا صَارَتْ صَلَاةُ الْجُمُعَةِ إِذَا كَانَ مَعَ الْإِمَامِ رَكْعَتَيْنِ وَ إِذَا كَانَ بِغَيْرِ إِمَامٍ رَكْعَتَيْنِ وَ رَكْعَتَيْنِ لِأَنَّ النَّاسَ يتَخَطَّوْنَ إِلَى الْجُمُعَةِ مِنْ بعْدٍ فَأَحَبَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْهُمْ لِمَوْضِعِ التَّعَبِ الَّذِي صَارُوا إِلَيْهِ وَ لِأَنَّ الْإِمَامَ يَحْبِسُهُمْ لِلْخُطْبَةِ وَ هُمْ مُنْتَظِرُونَ لِلصَّلَاةِ وَ مَنِ انتَظَرَ الصَّلَاةَ فهُوَ فِي الصَّلَاةِ فِي حُكْمِ التَّمَامِ وَ لِأَنَّ الصَّلَاةَ مَعَ الْإِمَامِ أَتَمُّ وَ أَكْمَلُ لِعِلْمِهِ وَ فِقْهِهِ وَ فَضْلِهِ وَ عَدْلِهِ وَ لِأَنَّ الْجُمُعَةَ عِيدٌ وَ صَلَاةُ الْعِيدِ رَكْعَتَانِ وَ لَمْ تقْصَرْ لِمَكَانِ الْخُطْبَتَيْنِ».[2]

درباب 25 حدیث 6 آوره اند ؛ «وَ فِي الْعِلَلِ وَ عُيُونِ الْأَخْبَارِ بِأَسَانِيدَ تَأْتِي عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا ع قَالَ: إِنَّمَا جُعِلَتِ الْخُطْبَةُ يوْمَ الْجُمُعَةِ لِأَنَّ الْجُمُعَةَ مَشْهَدٌ عَامٌّ فَأَرَادَ أَنْ يَكُونَ لِلْأَمِيرِ سَبَبٌ إِلَى مَوْعِظَتِهِمْ وَ ترْغِيبِهِمْ فِي الطَّاعَةِ وَ ترْهِيبِهِمْ مِنَ الْمَعْصِيَةِ وَ توْقِيفِهِمْ عَلَى مَا أَرَادَ مِنْ مَصْلَحَةِ دِينِهِمْ وَ دُنيَاهُمْ وَ يُخْبِرُهُمْ بِمَا وَرَدَ عَلَيْهِمْ مِنَ (الْآفَاقِ- مِنَ) الْأَهْوَالِ الَّتِي لَهُمْ فِيهَا الْمَضَرَّةُ وَ الْمَنْفَعَةُ وَ لَا يَكُونُ الصَّابِرُ فِي الصَّلَاةِ مُنْفَصِلًا وَ لَيْسَ بِفَاعِلٍ غَيْرُهُ مِمَّنْ يؤُمُّ النَّاسَ فِي غَيْرِ يَوْمِ الْجُمُعَةِ وَ إِنَّمَا جُعِلَتْ خُطْبَتَيْنِ لِيَكُونَ وَاحِدَةٌ لِلثَّنَاءِ عَلَى اللَّه وَ التَّمْجِيدِ وَ التَّقْدِيسِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْأُخْرَى لِلْحَوَائِجِ وَ الْإِعْذَارِ وَ الْإِنْذَارِ وَ الدُّعَاءِ وَ لِمَا يُرِيدُ أَنْ يعَلِّمَهُمْ مِنْ أَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ مَا فِيهِ الصَّلَاحُ وَ الْفَسَادُ.»[3]

اکنون خود حدیث را در عیون اخبار الرضا و علل الشرایع بیان می‌کنیم و در کتابی که حضرات در دفتر فرهنگی مطالعاتی شورای سیاستگذاری ائمه جمعه گرد آوری کرده اند وجود دارد تحت عنوان (جرعه) ؛ « حَدَّثنَا عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُبْدُوسٍ النَّيْسَابُورِيُّ الْعَطَّارُ بِنَيْسَابُورَ فِي شَعْبَانَ سَنَةَ اثنَتَيْنِ وَ خَمْسِينَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قتَيْبَةَ النَّيْسَابُورِيُّ قَالَ قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْفَضْلُ بْنُ شَاذَانَ النَّيْسَابُورِيُّ وَ حَدَّثنَا الْحَاكِمُ أَبُو مُحَمَّدٍ جَعْفَرُ بْنُ نعَيْمِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ عَمِّهِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ شَاذَانَ قَالَ قَالَ الْفَضْلُ بْنُ شَاذَانَ : …فَإِنْ قَالَ فَلِمَ صَارَتْ صَلَاةُ الْجُمُعَةِ إِذَا كَانَتْ مَعَ الْإِمَامِ رَكْعَتَيْنِ وَ إِذَا كَانَتْ‌علل الشرائع، ‌بِغَيْرِ إِمَامٍ رَكْعَتَيْنِ وَ رَكْعَتَيْنِ قِيلَ لِعِلَلٍ شَتَّى مِنْهَا أَنَّ النَّاسَ يتَخَطَّوْنَ إِلَى الْجُمُعَةِ مِنْ بعْدٍ فَأَحَبَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْهُمْ لِمَوْضِعِ التَّعَبِ الَّذِي صَارُوا إِلَيْهِ وَ مِنْهَا أَنَّ الْإِمَامَ يَحْبِسُهُمْ لِلْخُطْبَةِ وَ هُمْ مُنْتَظِرُونَ لِلصَّلَاةِ وَ مَنِ انتَظَرَ الصَّلَاةَ فهُوَ فِي الصَّلَاةِ فِي حُكْمِ التَّمَامِ وَ مِنْهَا أَنَّ الصَّلَاةَ مَعَ الْإِمَامِ أَتَمُّ وَ أَكْمَلُ لِعِلْمِهِ وَ فِقْهِهِ وَ فَضْلِهِ وَ عَدْلِهِ وَ مِنْهَا أَنَّ الْجُمُعَةَ عِيدٌ وَ صَلَاةُ الْعِيدِ ركعتين رَكْعَتَانِ وَ لَمْ تقَصَّرْ لِمَكَانِ الْخُطْبَتَيْنِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتِ الْخُطْبَةُ قِيلَ لِأَنَّ الْجُمُعَةَ مَشْهَدٌ عَامٌّ فَأَرَادَ أَنْ يَكُونَ لِلْإِمَامِ سَبَبٌ إِلَى مَوْعِظَتِهِمْ وَ ترْغِيبِهِمْ فِي الطَّاعَةِ وَ ترْهِيبِهِمْ مِنَ الْمَعْصِيَةِ وَ فِعْلِهِمْ وَ توْقِيفِهِمْ عَلَى مَا أَرَادُوا مِنْ مَصْلَحَةِ دِينِهِمْ وَ دُنيَاهُمْ وَ يُخْبِرُهُمْ بِمَا وَرَدَ عَلَيْهِمْ مِنَ الْآفَاتِ مِنَ الْأَحْوَالِ الَّتِي لَهُمْ فِيهَا الْمَضَرَّةُ وَ الْمَنْفَعَةُ وَ لَا يَكُونُ الصَّائِرُ فِي الصَّلَاةِ مُنْفَصِلًا وَ لَيْسَ بِفَاعِلٍ غَيْرُهُ مِمَّنْ يؤُمُّ النَّاسَ فِي غَيْرِ يوْمِ الْجُمُعَةِ فَإِنْ قَالَ فَلِمَ جُعِلَتْ خُطْبَتَانِ قِيلَ لِأَنْ تَكُونَ وَاحِدَةً لِلثَّنَاءِ وَ التَّمْجِيدِ وَ التَّقْدِيسِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْأُخْرَى لِلْحَوَائِجِ وَ الْإِعْذَارِ وَ الْإِنْذَارِ وَ الدُّعَاءِ وَ لِمَا يُرِيدُ أَنْ يعَلِّمَهُمْ مِنْ أَمْرِهِ وَ نَهْيِهِ مَا فِيهِ الصَّلَاحُ وَ الْفَسَادُ…[4] »[5]

در نسخه وسایل (صابر) آمده ولی نسخه اصلی در عیون و علل ( صائر ) ذکر شده است. این روایت با آن روایتی که در وسائل ذکر شده تفاوت دارد ، در کتاب وسائل الشیعه به ویژه جایی که تقطیع شده دقت کنید یا اینکه از کتاب دیگری نقل شده باید به همان کتاب منبع مراجعه شود.

نکته؛ در روایت مرحوم صدوق می‌فرماید ؛ « حَدَّثَنَا عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُبْدُوسٍ النَّيْسَابُورِيُّ الْعَطَّارُ بِنَيْسَابُورَ فِي شَعْبَانَ سَنَةَ اثْنَتَيْنِ وَ خَمْسِينَ وَ ثَلَاثِ مِائَةٍ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَيْبَةَ النَّيْسَابُورِيُّ قَالَ قَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ الْفَضْلُ بْنُ شَاذَانَ النَّيْسَابُورِيُّ وَ حَدَّثَنَا الْحَاكِمُ أَبُو مُحَمَّدٍ جَعْفَرُ بْنُ نُعَيْمِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ عَمِّهِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدِ بْنِ شَاذَانَ قَالَ قَالَ الْفَضْلُ بْنُ شَاذَانَ.»فضل بن شاذان موید و موثق است ولی ابن عبدوس و ابن قتیبه مختلف فیه هستند و توسط اصحاب رجال توثیق نشده اند،سلمنا این دو نفر را بپذیریم و روایت سندا درست باشد ، بر محتوا می‌توان اشکال گرفت زیرا خصوصیاتی همچون علم و فضل و عدل منحصر در امام معصوم نیستند و در دیگر افراد هرچند پایین تر از معصوم هستند اما دارای مراتبی از این خصوصیات هستند نه اینکه اصلاً وجود نداشته باشد، لذا شما با این روایات مشکل‌دار نمی‌توانید روایت صحیحه زراره را کنار بگذارید .

طایفه چهارم از روایات؛ روایاتی که فرق می‌گذاشتند بین امام معصوم و غیر امام؛

در روایت « إِذَا كَانَ مَعَ الْإِمَامِ رَكْعَتَيْنِ وَ إِذَا كَانَ بِغَيْرِ إِمَامٍ رَكْعَتَيْنِ وَ رَكْعَتَيْنِ » گفتیم برای غیر امام نیز این صفات وجود دارد. روایت معارض داریم ؛ روایت محمد بن مسلم مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ:« سَأَلْتُهُ عَنْ أُنَاسٍ فِي قرْيَةٍ هَلْ يُصَلُّونَ الْجُمُعَةَ جَمَاعَةً قَالَ نعَمْ وَ يُصَلُّونَ أَرْبَعاً إِذَا لَمْ يَكُنْ مَنْ يَخْطُبُ.»[6] در هر قریه‌ای هفت نفر جمع شوند و نماز بخوانند .

طایفه پنجم از روایات؛ که میگفتند نماز جمعه فقط برای معصوم است «لَا يَصْلُحُ الْحُكْمُ وَ لَا الْحُدُودُ وَ لَا الْجُمُعَةُ إِلَّا بِإِمَامٍ‌ »[7] این روایت در نسخه های زیادی با اختلاف در عبارات بیان شده است .( لا الحکم ولا الحدود الا [ لامام ] بامام [عدل ][ او من یقیمه ] ) مثلا در مستدرک آمده ( أو بامام عدل ) . این روایت دعائم الاسلام است که از کتاب اشعثیات نقل شده ، این کتاب اسم دیگرش جعفریات است و در برخی جاها العلویات است؛ اشعثیات می گویند چون اثر ابو علی محمد بن اشعث کوفی است معروف به اشعث ، مروی عنه او (کسی که اشعث از او نقل میکند) نوه امام موسی کاظم ، موسی بن اسماعیل بن موسی بن جعفر است و از جهتی که به امام صادق(ع) می‌رسد روایات او به آن جعفریات می‌گویند و چون امام صادق علیه السلام نیز از امام علی(ع) روایت می‌کند به آن علویات نیز می‌گویند. مرحوم آقا بزرگ تهرانی میفرمایند : هزار روایت پیرامون موضوعات فقهی صوم و صلاة و حج و جهاد و آداب و اخلاقیات و تفسیر و ادعیه و..... در این کتاب آمده. مرحوم صدوق از این کتاب نقل میکند مرحوم قاضی نعمان در الایضاح همچنین، آقا بزرگ میفرمایند ؛ شیخ حر عاملی و علامه مجلسی به این کتاب دسترسی پیدا نمی‌کنند لذا در بحارالانوار چیزی از این کتاب نقل نکرده اند و مرحوم صاحب وسائل نیز همین طور از این کتاب نقل نکرده‌اند اما مرحوم صاحب مستدرک (مرحوم نوری ) به این کتاب دسترسی داشته لذا از آن نقل کرده است، بعدها نیز مرحوم آیت الله بروجردی فرمودند این کتاب چاپ شود در زمان معاصر.

اشکال۱: طریق انتساب این کتاب به ابن اشعث معلوم نیست.

اشکال۲: روایاتی که ایشان ذکر کرده روایات ضعیف السند است. لذا مرحوم صاحب جواهر به این کتاب اشکال گرفته‌اند « و أغرب من ذلك كله استدلال من حلت الوسوسة في قلبه بعد‌ حكم أساطين المذهب بالأصل المقطوع، و إجماع ابني زهرة و إدريس اللذين قد عرفت حالهما، و ببعض النصوص الدالة على أن الحدود للإمام عليه السلام خصوصا‌المروي عن كتاب الأشعثيات لمحمد بن محمد بن الأشعث بإسناده عن الصادق عن أبيه عن آبائه عن علي عليهم السلام «لا يصلح الحكم و لا الحدود و لا الجمعة إلا بإمام» ‌الضعيف سندا، بل الكتاب المزبور على ما حكي عن بعض الأفاضل ليس من الأصول المشهورة بل و لا المعتبرة، و لم يحكم أحد بصحته من أصحابنا، بل لم تتواتر نسبته إلى مصنفه، بل و لم تصح على وجه تطمئن النفس بها، و لذا لم ينقل عنه الحر في الوسائل و لا المجلسي في البحار مع شدة حرصهما، خصوصا الثاني على كتب الحديث، و من البعيد عدم عثورهما عليه، و الشيخ و النجاشي و إن ذكرا أن مصنفه من أصحاب الكتب إلا أنهما لم يذكر الكتاب المزبور بعبارة تشعر بتعيين»[8] کتاب اشعثیات ضعیف است و غیر معتبر و از اصول مشهوره اربعمائة نیست و کسی آن را معتبر نمی‌داند و حتی شیخ حر عاملی و علامه مجلسی که حریص بودند برای جمع آوری احادیث از این کتاب چیزی نقل نکرده اند ، به همین خاطر آقا بزرگ گفته‌اند هزار حدیث دارد و وقتی شما نگاه می‌کنید به این کتاب می‌بینید بیشتر از هزار حدیث دارد و با آن اضافه شده است. بنابراین هم کتاب ضعیف است و هم سند این کتاب لذا نمی‌توان به آن تمسک کرد.

نکته دیگر: سلمنا که کتاب معتبر و سند معتبر باشد می‌گوییم از جهت دلالی انحصار در معصوم را نمی‌رساند، در زمان سابق وقتی که امام جمعه مبسوط الید بود حکم می کرد ،حدود اجرا می‌کرد و خودش امیر و اولوالامر بود و در مناطق دیگر نایب تعیین می‌کرد، این روایت مربوط به آن زمان است برای آن مورد است، اگر باز هم بپذیریم از جهت زمانی، میبینیم که این روایت معارض با آن روایتی است که می‌گوید نماز جمعه را عده‌ای بخوانند که از محمد بن مسلم و زراره بود ، حال کدام یک از این روایات متعارضین صریح‌تر است ؟ معلوم است که آن روایت صحیحه محمد بن مسلم و زراره مقدم است و ترجیح دارد ، بنابراین همه ادله قائلین به حرمت نماز جمعه در زمان غیبت بررسی و رد شد. نکته : قبلاً نیز بیان شده بود اگر مسئله نماز جمعه در زمان حضور تبیین شود مسائل زیادی برای زمان غیبت حل می‌شود.

نکته : دعائم الاسلام نیز از همین کتاب اشعثیات ذکر کرده، لذا اگر این کتاب رد شد دعائم الاسلام نیز تضعیف می‌شود.