اقوال در مسئله/صلاة الجمعة /كتاب الصلاة

موضوع: كتاب الصلاة/صلاة الجمعة /اقوال در مسئله

ابتدا شکر خدا می کنیم که خداوند توفیق داد بار دیگر درس را آغاز کنیم و متنعم به علوم اهل بیت و فقه ذوات مقدسه عترت طاهره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شویم، امیدواریم ان شالله آن فقهی که واقع هست خداوند به ما توفیق فهمش عنایت کند و سپس توفیق عمل به آن به همه ما زیرا که فقه دانش عمل به تکلیف هست فردی و اجتماعی در همه ابعاد، لذا لولاالفقه اگر فقه نبود اسلام در حوزه ذهن باقی می ماند و این فقه هست که تمام معارف اسلامی را تبدیل می کند به عمل الهی و خداوند می فرماید ﴿ ان لیس للانسان الا ما سعی ﴾[1]

بحثی که شروع کردیم صلاة الجمعه هست، بیان شد که سرفصل های خاصی دارد مثل: مقدمه، تعریف، مبادی تصوریه، مبادی تصدیقیه، اجزا و ارکان، و اقوال فی المسئله و بررسی ادله هر قول و بحث قول مختار هست قولی که اختیار می شود و سرفصل های دیگری که وجود دارد.

بحثی که امسال شروع می کنیم بحث اقوال در مسئله هست و این بحث جدی و عمده ی فقه صلات الجمعه هست به همین خاطر شما کتب فقهی را که در این باب تعریف شده ملاحظه بفرمایید، این بخش اقوال در مسئله بسیار زیاد پیرامونش پرداختند و آرا و اقوال بسیاری در آن مطرح کرده اند اما قبل از اینکه وارد بر مسئله شویم یک حدیث محضر مبارکتان جهت نورانیت جلسه و آموختن معارف اهل بیت عرض می کنم وجود مبارک حضرت خاتم الانبیا محمد مصطفی صلی الله علیه خطاب کردند: ِ « اعْبُدِ اللَّهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَهُوَ يَرَاكَ.»[2] عبادت خدا کنید که گویا تو را می بیند یعنی خودمان را در محضر خدا بدانیم نصف عرفان خود در محضر خدا دانستن و ایمان به آن هست اگر شما او را نمی بینید او شما را خوب میبیند ﴿إن الله بصیر بالعباد﴾[3] بلکه عمق وجود انسان را میبیند و آگاه است، ﴿ان تبدوا ما فی صدورکم او تخفوه....﴾[4] « ولاتنظر الی صغر الخطیئه ولکن انظر الی من عصیت» [5] نگاه نکنید که مثلا یک خطای اندکی انجام می شود ، بلکه نگاه کنید در محضر چه بزرگی دارد گناه میشود. خداوند انشاالله به همه ما توفیق خود در محضر خدا بودن در نهان و آشکار عنایت کند ان شاالله.

بحث ما پیرامون سرفصل ششم از فصول فصول چندگانه صلاةالجمعه است و آن اقوال در مسئله هست اول ببینیم مسئله چی هست در رابطه با صلاة الجمعه محل بحث این هست که در زمان غیبت حکم تکلیفی و وضعی صلاة جمعه چیست تقریبا معظم اصحاب فقه تحریر محل نزاع را اینطور بیان کرده اند که در زمان غیبت حکم تکلیفی و وضعی چگونه است، بعد از آنکه همه قائل هستند که در زمان حضور امام معصوم نماز جمعه واجب است تکلیفاً و صحیح هست وضعاً . لذا شما وقتی که مبسوط رو می بینید نهایه ، تذکره ، جواهر ، شرایع ، ریاض را می بینید تبیین مسیر را این طور بیان فرمودند.

اما محل بحث فراتر از این هست در زمان حضور امام فرمودند که صلاة الجمعه واجب است تعیینا تکلیفا و صحیح هست وضعا اما همین جا بحث است که در زمان حضور امام اگر خود امام اقامه نکرد، مأذون از قبل امام اقامه نکرد مثل زمانی که خلفا غاصب حاکم بودند تکلیف چیست؟ نماز جمعه واجب تکلیفی است آن هم تعیینی و نماز جمعه درست است. در زمان حضور در حالی که امام مبسوط الید نیست یا حتی زمانی که امام مبسوط الید هست مثل زمان امیرالمومنین (ع) آن قریب پنج سال حکومت یا زمان امام حسن مجتبی(ع) آن نه ماه حکومت که امام مبسوط الید ایست خودش هم نماز جمعه می خواند اگر کسی در همان زمان بدون اذن امام نماز جمعه خواند ، گروهی ماذون اند یک نفر آمد بدون اذن امام نماز خواند نماز جمعه اقامه کرد این نماز درست است؟ پس بحث فقهی در زمان حضور نیز داریم بحث جدی هم هست حتی اگر ما دقت بفرمایید، بحث زمان حضور را از جهت فقهی تحت مسائلی که عرض کردم تبیین و تحلیل فقهی کنیم بسیاری از امور در زمان غیبت هم حل می شود این یک نکته .

اینکه بگوییم در زمان حضور بحثش بحث فقهی نیست ، نه بحث هست ولی معظم فقها از آن عبور کردند چون مبتلا نیست در شرایط کنونی عبور کردند این یک نکته هست حالا بحثی که مطرح است در زمان غیبت این هست که در زمانی که امام غائب هست حاضر نیست حکم تکلیفی و وضعی صلات جمعه چیست چرا این بحث را مطرح کردند خیلی دقت بفرمایید اگر ریشه یابی مسئله کنیم به خیلی نکات دست پیدا می کنیم چرا این مسئله را مطرح کردند، بعد که می فرمایند در زمان حضور واجب هست تعیینا تکلیفا و صحیح هست وضعا این خب چه تفاوتی کرده که این مسئله رو مطرح می کنند؟ اگر شما ملاحظه کنید ریشه ایجاد این مسئله در این هست که ائمه جمعه در اقامه صلات جمعه ماذون هستند یا مأذون نیستند از ناحیه معصوم مستقیما یا به واسطه، زمان حضور که عرض کردم آنجا مسئله داریم یکی بدون اذن امام در زمانی که امام حاضر است اقامه صلات جمعه کرد آنجا بحث اذن است، نقطه مشترک مسئله صلات جمعه اینجاست که آیا بدون اذن امام معصوم یا نائب او که ماذون هست آیا اقامه صلاة الجمعه صحیح هست یا صحیح نیست، بحث اذن است ، ریشه در اذن هست، لذا اگر در زمان حضور هم اذن نباشد صحیح نیست ، اذن می خواهد حالا چه اذن عام چه اذن خاص در زمان غیبت هم بحث همین است که چرا نماز جمعه مسئله می شود که پیرامون فقهش بحث کنیم اینکه آیا بدون اذن حکم تکلیفی آن چیست؟ حکم وضعی آن چیست؟ و آیا در زمان غیبت اذنی وجود دارد یا اذنی وجود ندارد؟ اگر اذن وجود داشته باشد مسئله جریان دارد اگر نداشته باشه خب مشخص هست،حد وسط بحث در زمان غیبت و زمان حضور در صحت نماز جمعه بحث اذن است در زمان حضور فردی بدون اذن نماز خوانده است فردی هم با اذن نماز خوانده نمازشان چطور است؟ الان در شرایط غیبت امام ، برای اقامه صلاة الجمعه ماذون هست یا ماذون نیست از ناحیه معصوم حالا چه با واسطه چه بلا واسطه؟ این ریشه بحث است لذا برخی از فقهای متبحر مثل حاج آقا رضا همدانی و بزرگان دیگر این دقت را داشته اند که ریشه بحث در چیست ،اگر این را ما حل کردیم کل مسئله حل میشود و اگر حل نشد مسئله لاینحل است. خب این یک مسئله که حکم تکلیفی و وضعی صلاة الجمعه در زمان غیبت که زمان ماست چگونه است ؟

مسئله ی دیگر که ان شاالله در آخر بحثش خواهیم کرد اگر ما گفتیم واجب است تعبینا یا واجب است تخییرا قائل به این شدیم با فروعاتی که دارد یک بحثی مطرح است که این را متاسفانه در کتب فقهی خیلی به آن پرداخته نشده و خیلی از کتب اصلا نپرداخته اند و آن این که اگر واجب شد نماز جمعه چه تخییری چه تعیینی انعقاد نماز جمعه،برگزاری نماز جمعه بر چه کسی و کجا واجب است، مردم می خواهند بیایند نماز جمعه! می گویند واجب است! باید یک مکانی باشد یک فضایی باشد یک شرایطی باشد، اذان صلاة الجمعه گفته شودمحل برگزاری باشد شرایط برگزاری مهیا شود، این برعهده کیست؟اینجا دو تا نظریه عمده است: یک نظریه می گوید مثل نماز جماعت یک مسجدی هست و محرابی هست و یک امامی مثل اهل سنت، یک نظریه دیگر می‌گوید بر گروهی واجب کفایی است که برگزاری نماز جمعه را به عهده بگیرند حالا آن کفایت یا عمومیست مثلا بر همه واجب کفایی است؟ یا برخی ها می گویند بر گروه خاصی که برایش امکان دارد و قدرت بر انجامش دارند بر برگزاری تعداد هفت نفر هشت نفر ده نفر، یک نظر دیگری هست که نه وقتی حکومت اسلامی شد مثل الان در ایران با حکومت است ان مکناهم فی الارض با حکومت هست مثل الان شرایط ما اینطوری هست این بحثی است که ان شاالله به عنوان یک مسئله فقهی در آینده بحث خواهیم کرد پس بحث ما الان این هست با این مقدماتی که عرض شد اقوال در حکم تکلیفی و وضعی صلاةجمعه فی حال الغیبه، تقریبا می شود گفت که علما سه قول عمده بیان کرده اند:۱-حرمت ۲- وجوب تعیینی وجوب تخییری برخی از حضرات آمدند پنج تا نظر افزودند بر آنها مثلا اگر منعقد شد واجب هست اگر منعقد نشد واجب نیست،یک قول این هست که اگر فقیه اقامه کرد واجب تخییری است فقیه اقامه نکرد واجب نیست (مثل مرحوم شیخ عبدالکریم حائری) که این مثلا پنج تا قول بیان شد ولی در مسئله پانزده قول هست که بیان خواهم کرد اینها را باید با دقت بررسی کنید:

حرمت هست حرمت تکلیفی و بطلان وضعی ، که در زمان غیبت اگر نماز جمعه اقامه شود حرام هست تکلیفا و باطل هست وضعا یعنی مجزی از صلات ظهر نیست. جهت دسته بندی کل پانزده قول در مسئله آن را به دو قسم اطلاقی و تفصیلی تقسیم میکنیم و قول اطلاقی بر دو قسم است که گفته اند علی الاطلاق یکی حرمت هست که عرض کردم و دیگری ، وجوب گفته اند واجب است درست مقابل قول اول، آنهایی که می گویند واجب است دو گروه می شوند یک گروه می گویند واجب تعیینی است و گروه دوم وجوب تخییری است، مخیر هست انسان بین صلات ظهر و صلات جمعه به خلاف تعیینی که صلات جمعه باید خوانده شود و صلات ظهر مجزی نیست. حالا آنهایی که قائل هستند به واجب تخییری خودشان به دو گروه تقسیم می شوند : یک گروه قائل می شوند به واجب تخییری بلا احتیاط یک گروه قائل می شوند به مع الاحتیاط، آنهایی که قائل هستند به وجوب تخییری بلا احتیاط یعنی احتیاطی نمی کنند آنجا خودشون به دو گروه تقسیم می شوند: یک گروه می گویند بین صلاة ظهر و جمعه تساوی است یعنی هر کدام خواندی هیچ فرقی ندارد،یک گروه می گویند صلاة جمعه استحباب دارد این ولو تخییری است ولی اقامه صلات جمعه مستحب است.

اینها هم قائل دارد قائلین بزرگی هم دارد. حالا آنهایی که قائل به تخییر مع الاحتیاطی هستند سه گروه می شوند: یک گروه قائل به احوطیة الفعل هستند، می گویند تخییر هست ولی الأحوط فعل صلات جمعه است گروه دیگر أحوطیة الترک هستند، می گویند الأحوط ترک نماز جمعه،یک گروه قائل اند به أحوطیة الجمع ،می گویند احتیاط در جمع است( جمع نماز جمعه و ظهر). آن گروه أحوطیة الفعل خودشان به دو گروه تقسیم می شوند: یکی قائل به احتیاط وجوبی هستند مثل مرحوم آقای خوانساری این را گفتم که بدانید اینها قائل دارد، یکی قائل به احوطیة الفعل استحبابی دارد.

نکته: قول تفصیلی یعنی شرط دارد تفصیل یعنی شرط، اطلاق یعنی شرط نداشته باشد.

اکنون اقوال تقییدی یا همان تفصیلی را میگوییم. گروه اول ( إذ انقعدت صلاة الجمعه الحکومت العدلیة) می گویند اگر حکومت اسلامی برقرار شد نماز جمعه واجب اگر حکومت اسلامی نبود دیگر نماز جمعه واجب نیست یعنی در زمان هشام بن عبدالملک و مروان بن حکم نماز جمعه واجب نیست، در زمان امیرالمومنین واجب می شود الان در جمهوری اسلامی ایران نماز جمعه واجب است در زمان شاه واجب نیست دقت کنید همین جا وقتی که حکومت اسلامی یعنی سلطان اسلامی حکومت می کند خودشون به سه گروه تقسیم می شوند: یک گروه می گویند واجب تعیینی است، مثلا الان می گویند نماز جمعه در جمهوری اسلامی واجب تعیینی است. یک گروه می گویند تخییری است ،یک گروه قائل به احتیاط می شوند: یک قسم احتیاط به فعل ( نماز جمعه احتیاطاً) می گویند فعلا نماز جمعه را بخوانید. یک گروه می گویند آقا احتیاط بالجمع است یعنی هم نماز ظهر بخوانید هم نماز جمعه. پس اولین قول تفصیلی این بود که اگر نظام اسلامی حکومت اسلامی بود ولی چه معصوم چه فقیه مبسوط الید باشد این اقوال مطرح است.

قول دیگر تفصیلی این هست که (اذا اقامه الفقیه جاز صلاة الجمعه) اگر فقیه مجتهد نماز جمعه خواند به عنوان امام جائز است نماز جمعه خوانده شود حالا چه حکومت اسلامی باشد چه نباشد همین که فقیهی باشد که اقامه کند کفایت میکند(محقق ثانی).

قول سوم تفصیلی:( اذا عقدت مطلقا ) نماز جمعه منعقد شد مطلقا چه فقیه بخواند چه نخواند چه در حکومت اسلامی باشد چه حکومت اسلامی نباشد نماز جمعه واجب است و الا اگر منعقد نشد نماز جمعه واجب نیست، لذا می فرمایید:( اذا نودی للاصلاة من یوم الجمعه) ندا آمد، یکی باید ندا بدهد، منعقد کند، جریان قول سوم تفصیلی این است که اگر منعقد شد نماز جمعه واجب می شود، اگه منعقد نشد واجب نیست همین ها دو گروه می شوند: یک گروه می گویند واجب تعیینی می شود، یک گروه می گویند واجب تخییری می شود.شما ملاحظه کنید از آن اقوال اطلاقی و اقوال تفصیلی نه پنج نه سه آنها عمده هستند در مسئله پانزده قول جدی وجود دارد.

انشاالله بعد از این بحث های دقیق و عمیق نماز جمعه آن وقت می فهمیم صلات جمعه چقدر نقش دارد در ارتقا سطح فرهنگ، آرامش، بصیرت و تقرب الهی جامعه به همین خاطر در رابطه با صلاةالجمعه امام سجاد می فرمودند که این صلات پیامبر و آل پیامبر و مأذونین من پیامبر و آل پیامبر هست، همه نمی توانند ، به همین خاطر چون اهمیت دارد نماز جمعه و از آن طرف هم الحمدالله در نظام اسلامی ما این بزرگی هست که مأذون از امام عصر و حضرات معصومین علیهم السلام است ولایت دارند و به ایشون اذن می دهند به حضرات أئمه محترم جمعه برای نماز، لذا آن بحث اذن بودکه اگر حل کنیم همه مسائل نماز جمعه دیگر با این حد وسط حل میشود ان شالله. البته این نظرات را دقیق بررسی بفرمایید شاید شما نظرات دیگری هم موجود باشد.