مقاصد الشریعة و پیوند آن با قاعده ی تناسب حکم و موضوع/ /مقاصدالشریعه

موضوع: مقاصدالشریعه/ / مقاصد الشریعة و پیوند آن با قاعده ی تناسب حکم و موضوع

مقاصد الشریعة و پیوند آن با قاعده ی تناسب حکم و موضوع

یکی از راه‌های کشف مقاصد شریعت، سنجش تناسب میان حکم و موضوع است؛ هرچند این عنوان در ادبیات اصولی جدید است، اما اصل آن ریشه در عقل و فطرت دارد. انسان به‌طور طبیعی، هنگام مواجهه با حکم شرعی، آن را با موضوعش می‌سنجد و اگر میان آن دو ناسازگاری ببیند، اطلاق حکم را نمی‌پذیرد. این قاعده نه‌تنها در تحدید و توسعه موضوع کاربرد دارد، بلکه می‌تواند در تحلیل خود حکم و کشف علت آن نیز نقش‌آفرین باشد. فقیهان، گرچه گاه به‌صراحت از این اصطلاح بهره نبرده‌اند، در عمل با اتکاء به این قاعده، در فهم مقاصد شریعت گام برداشته‌اند.

یکی دیگر از اسالیب کشف مقاصد الشریعة توجه به مناسبات حکم و موضوع است. این اصطلاح نوپدید بوده و پیشینه ی چندان دیرینی ندارد ولی مفهوم تناسب میان حکم و موضوع، مفهومی کهن و دیرین است. اساسأ مقتضای عقل و فطرت بشری آن است که هنگام روبرو شدن با فرمان الهی ناخودآگاه درباره ی تناسب آن حکم و موضوع آن اندیشه می کند. برای نمونه اگر مولی به گرامی داشتن مردم یک شهر فرمان دهد انسان خواه ناخواه از خود می پرسد چرا باید در کنار شهروندان پارسای شهر تبهکاران و ستم پیشگان این شهر را نیز گرامی بدارم و در دل به عدم تناسب آن حکم با این موضوع خرده می گیرد. انسان دارای فطرت سالم به نحو فطری در می یابد که حکم گرامی داشتن شامل تبهکاران و ستمگران نمی شود چون باید میان حکم و موضوع تناسب باشد و در اینجا نمی توان به اطلاق امر الهی دست یازید. گرچه این قاعده را بیشتر در توسعه و تضییق موضوع به کار می برند ولی به نگره ی ما از این قاعده بیش از این می توان انتظار داشت و گذشته از موضوع، در حکم و مناط آن نیز نقش پرداز است. به هر روی این جستار از آنجا که امری فطری و عقلی است از دیرباز به نام هایی دیگر در میان فقها بوده است و ناخودآگاه آن را به کار می بسته اند.