/قاعده حیاده القاضی /کتاب القضاء

موضوع: کتاب القضاء/قاعده حیاده القاضی /

قاعده «حیاد القاضی»

یکی از قواعد مهم فقهیه قضاییه قاعده «حیاد القاضی» یا بی طرفی قاضی است. این بحث پرارجی است که بیشتر فقهای ما به آن نپرداخته اند و آن اندازه که در دانش حقوق از بی طرفی قاضی سخن رانده می شود در فقه از آن گفتگو نمی شود. یا به مثابه یک بحث اخلاقی از آن گفتگو کرده اند حال آنکه این بازجُست فراتر از یک مسأله اخلاقی است چون اخلاق بایستگی و الزام شرعی ندارد ولی حیاد و بی طرفی قاضی از نظر شرعی بایسته و واجب است از این رو به نگره ما حیاد القاضی مانند استقلال قاضی یک قاعده فقهیه است و از آن به مثابه یک قاعده فقهیه گفتگو خواهیم کرد. اهمیت بی طرفی قاضی کم از استقلال قاضی نیست بلکه گاه چه بسا بیشتر از آن باشد چرا که بیشترین آسیب به فرآیند دادرسی از ناحیه بی طرف نبودن قاضی وارد می شود. حیاد و بی طرفی قاضی یعنی قاضی به سمت هیچ کدام از طرفین خصم میل و گرایش نداشته باشد و با هر دو به طور مساوی برخورد کند. قاضی باید به لحاظ عاطفی از حب و بغض و به لحاظ ذهنی از پیش داوری نسبت به یکی از دو طرف دعوا بر کنار باشد. قاضی باید حتی در نگاه کردن و خطاب کردن میان طرفین دعوی مساوات را رعایت کند. داستانی هست که هنگامی امیرالمومنین علیه السلام در یک امر قضایی با شخص دیگری به قاضی رجوع کردند و قاضی آن را حضرت را با کنیه خطاب کرد، ایشان قاضی را توبیخ نمودند که چرا مرا با کنیه خطاب کردی و خصم مرا به نام خواندی. زبان سخن و زبان بدن قاضی هر دو باید نسبت به طرفین دعوی برابر باشند. از اساس قاضی نباید داوری در چنین پرونده ای را که نسبت به یکی از طرفین آن حب و بغضی دارد را بپذیرد. برخی «حیاد القاضی» را به عدم جواز عمل قاضی به علم شخصی خود تعبیر کرده اند. این دسته از فقها اینگونه باور دارند که اگر قاضی به علم شخصی خود که بیرون از دادگاه آن را حاصل کرده است حکم کند شبهه جانبداری در امر داوری نسبت به او پیش می آید و این کار روا نیست.

قاعده «حیاد القاضی» با قاعده استقلال قاضی در پیوند است بدین گونه که قاعده حیاد القاضی شرط استقلال قاضی است. چون اگر قاضی بی طرف نباشد و دارای حب و بغض و پیش داوری باشد استقلال انفسی و درونی برای داوری نخواهد داشت. از سوی دیگر قاعده حیاد القاضی با قاعده نزاهه القاضی نیز در پیوند است. چون بی طرفی قاضی در امر قضاء نشان از نزاهت و سلامت امر قضاء دارد. در واقع نزاهت قضاء در رفتار بی طرفانه قاضی ظهور و بروز پیدا می کند.