1403/11/16
بسم الله الرحمن الرحیم
دروس فقه‌القضا - جلسه سي و سوم سال تحصيلي جديد (قاضي تحکيم) - جلسه 320مستمر
موضوع: فقه القضا/ /
پس از گفتگو پیرامون تحکیم در قضا، اینک جا دارد به گونه های دیگر تحکیم یعنی تحکیم در خانواده و تحکیم در حرب نیز بپردازیم. تحکیم در خانواده به فرمان الهی هنگام شقاق و نشوز میان زوجین صورت می پذیرد. شقاق و نشوز در خانواده یا از سوی زوج است یا زوجه و یا دوسویه است. قسم سوم تحکیم نیز تحکیم در حرب و برای برقراری صلح است و خود بر چند گونه است و به حسب اینکه چه کسانی در برابر سپاه مسلمین هستند آیا کفارند یا منافقین و اگر کفارند اهل کتاب اند یا غیر آنها گونه گون می شود. قسم چهارم حَکَم منتخب از سوی بزرگان یک جامعه و قوم است. گذشته از این چهار قسم کلان در برخی از موضوعات خرد مانند خیار شرط نیز تحکیم مطرح شده است. رجوع دولت اسلامی به محاکم بین المللی از باب تحکیم در قضا به شمار می رود و قسم جداسر و مستقلی نیستند. ولی اموری مانند اصلاح ذات البین عناوین جدایی هستند و نمی توان آنها را از جنس تحکیم به شمار آورد چرا که در اصلاح ذات البین طرفین نزاع همساز نمی شوند که کسی را میان خود به داوری فرابخوانند بلکه شخصی خود به اصلاح میان طرفین نزاع بر می خیزد و اصلاح ذات البین فاقد عنصر رضامندی پیشینی طرفین نزاع است. ما گونه های تحکیم را به ترتیب بررسی خواهیم نمود.
تحکیم در خانواده و اسره هنگامی است که میان زن و شوی کشمکش و ستیزی رخ دهد و یکی از آنها یا هر دو به ناسازی و ناسازگاری با دیگری برخیزد و کارنوشت ها و تکالیف خویش را بر زمین بنهد. در این حالت پیش از روی آوردن به دادگاه که چه بسا بر کشمکش و ستیز بیافزاید به سر انگشت تحکیم این گره بسته را می گشایند و حتی اگر به دادگاه هم روی کنند دادگاه پیش از داوری، آنها را به حکمیت فرا می خواند. تحکیم در خانواده چنان جایگاه بلندی دارد که در میان اقسام چهارگانه ی تحکیم قرآن تنها از آن سخن رانده است. بحث از چیستی و ماهیت تحکیم در خانواده پردامنه است و به اینکه حکمین از سوی قاضی معین شوند یا اطرافیان زوجین آنها را به حکمیت بگمارند یا خود زوجین آنها را برگزینند وابسته است. بی گمان تحکیم در خانواده و میان زوجین غیر از قضاست و از چیستی متفاوتی برخوردار است. بسته به عناصر و مولفه های موجود حکمین می توانند ماهیت های گوناگونی داشته باشند. شاید عریف یا کارشناسانی باشند که سبب شقاق و نشوز میان زوجین را بررسی و کشف می نمایند. در تحکیم شقاق و نشوز دو فرد شایسته برگزیده می شوند تا به محیط زندگی زوجین داخل شوند و از نزدیک رفتار زوجین با یکدیگر را مشاهده کنند. شاید بتوان تا اندازه ای کارکرد این دو را به مشاورانی کارآشنا تشبیه کرد که از روی خیرخواهی و با نگاهی کارشناسی به کشمکش میان زوجین می نگرند و در آشتی میان آنها تلاش می کنند. شاید تحکیم میان زوجین از باب اصلاح ذات البین باشد و حکمین از باب اصلاح ذات البین به آشتی دادن زوجین بر خیزند. شاید حکمین وکیل زوجین یا اطرافیان آنها باشند و شاید تحکیم راه و روشی مستقل و خودایستا جدای از قضا و وکالت و اصلاح ذات البین باشد. پس از بحث از چیستی و ماهیت تحکیم شقاق و نشوز، به ادله ی مشروعیت آن و جایگاه آن در شرع خواهیم پرداخت. یکی از پرسش هایی که در بحث از مشروعیت تحکیم در خانواده پیش می آید آن است که آیا در حال شقاق و نشوز، گماردن حکمین برای تحکیم میان آنها بر حاکم شرع یا اطرافیان زوجین واجب است و در صورت اقدام حاکم شرع یا اطرافیان زوجین به گماردن حکم آیا بر حکمین واجب است که تحکیم میان زوجین را بپذیرند و به مشاهده و بررسی رفتار زوجین برخیزند یا مستحب است؟ نکته ی دیگر ارکان تحکیم میان زوجین است. در تحکیم میان زوجین رکن نخست قوم و خویش و اهل زوج و زوجه هستند که حکمین را بر می گمارند. رکن دوم خود حکمین هستند. رکن سوم زوجین و رکن چهارم حکم صادره است. در رکن نخست این پرسش مطرح است که آیا رضامندی اهل زوج و زوجه نسبت به هر دو حکم بایسته و لازم است یا اهل زوج و زوجه تنها باید نسبت به حکمی که خود گمارده اند رضامند باشند؟ و آیا افزون بر اهلین، خود زوجین هم باید نسبت به حکمین تراضی کنند؟ بحث دیگر شروط حکمین در تحکیم شقاق و نشوز است. آیا می توان هر کسی را به حکمیت میان زوجین برگمارد یا به لحاظ علم و عقیده و ایمان و اوصافی مانند عدالت و صبر باید افرادی سرآمد باشند؟ همانگونه که در تحکیم در قضا، مشهور جامع الشرایط بودن قاضی تحکیم را شرط کرده بودند برخی از فقها در تحکیم میان زوجین نیز جامع شرایط بودن حکمین را شرط می دانند. پرسش دیگر آن است که آیا در تحکیم میان زوجین حتما باید حکمین از خویشان زوجین باشند یا می توان از غیر آنها نیز کسانی را به حکمیت برگزید؟ قلمرو تحکیم در حکمیت میان زوجین کجاست و کناره ها و کرانه های آن کدامست؟ آیا حکمین می توانند حکم به طلاق زوجین نیز بدهند؟ پرسش دیگر نفاذ حکم حکمین در تحکیم شقاق و نشوز است که آیا به طور مطلق حکم حکمین نافذ است یا نفاذ آن به رضامندی پسینی زوجین یا اهلین وابسته است؟ خداوند متعال می فرماید
﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ ۚ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ ۚ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ ۖ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًانساء ۳۴﴾
در این آیه ی شریفه خداوند متعال گامه هایی که باید هنگام نشوز زوجه پیش از تحکیم سپری شوند را به ترتیب از پند و اندرز و کناره گیری از بستر و زدن ذکر می کند. سپس در آیه بعد می فرماید
﴿وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا خَبِيرًانساء ۳۵﴾
درباره ی اینکه مخاطب خداوند متعال در جمله ی
﴿وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا﴾
چه کسانی هستند بحث پر دامنه ای هست. برخی مخاطب را حکومت و ولاة امر و برخی دیگر اهل و قوم خویش زوجین دانسته اند. یعنی حکومت را در حل و فصل کشمکش های خانوادگی مسؤول می دانند. پیرامون خود حکمین برخی قید «مِنْ أَهْلِهِ» و «مِنْ أَهْلِهَا» را چنین معنی کرده اند که حکمین باید از میان اهل و قوم و خویش زوجین باشند و برخی بر آنند که یعنی حکمین از جانب زوجین برگزیده شوند اگرچه بیگانه باشند. و در پایان خداوند می فرماید که اگر حکمین واقعاً آهنگ اصلاح میان زوجین را داشته باشند من آنها را یاری خواهم کرد.
