کلام و بحث اخلاق و معنویت، ملاک و معیار افعال اخلاقی

موضوع: کلام و بحث اخلاق و معنویت، ملاک و معیار افعال اخلاقی

منشا عصمت معصومین

درباره منشا عصمت معصومین گفته شد در این باره سه دیدگاه مطرح شده است. علامه طباطبایی منشا عصمت معصومین را علم ویژه دانسته و گفته اند: این علم ویژه باعث می شود که داعی و انگیزه انجام معصیت برای معصوم شکل نگیرد و در نتیجه علت تامه معصیت رخ ندهد. بر این اساس انجام معصیت برای معصوم به جهت عدم تحقق علت تامه ممتنع و محال خواهد بود، البته امتناع بالغیر نه بالذات. برخی دیگر منشا عصمت را اراده قوی معصوم دانسته و برخی دیگر هر دو عامل علم ویژه و اراده قوی را علت عصمت برشمرده اند.

سوال: عصمت معصوم و آسان شدن طاعت برای او

سوال شده که اگر علم را منشا عصمت بدانیم، طاعت (اعم از عبادت و ترک معصیت) برای معصوم آسان تر از دیگران خواهد بود و برای دیگران مشقت بیشتری خواهد داشت. اگر چنین است چرا جایگاه آنان در بهشت بالاتر از دیگران قرار دارد؟ بهتر این است که گفته شود دو رساله عملیه وجود دارد: یکی مشترک میان معصومین و سایر مردم است که در این رسانه آنان معصوم هستند و رساله دیگری مخصوص آنان است که بر مدار آن باید عمل کرده و ثواب و عقاب دریافت کنند.

جواب

یگانه بودن شریعت برای معصوم و غیر معصوم

اینکه گفته شد دو رساله و شریعت برای معصوم و غیر معصوم قرار داده شده، پذیرفته نیست، زیرا شریعت یکی بیش نیست که مشترک میان معصوم و غیر معصوم است و تنها در موارد نادری مثل وجوب نماز شب، تکلیف معصوم با غیر ایشان فرق می کند. در آن موارد خاص نیز باز آنان معصوم هستند.

بنابراین آن چه از سوی خدای متعال تشریع شده یک شریعت است که در اختیار همه است منتهی شارع مقدس به تناسب و تفاوت افراد، در مقام جزاء متفاوت عمل می کند. خدای متعال از عده ای انتظار تخلف هر چند کوچک را ندارد، اما در مورد عده ای با اینکه مرتکب معصیت می شوند اما آنان را مشمول عفو قرار می دهد. بلا تشبیه مانند این است که معلمی در کلاس درس برای بچه ها املاء می گوید. این معلم برای همه دانش آموزان املاء یکسانی می گوید، اما انتظار معلم از برخی بیشتر و از برخی کمتر است.

شیعه امامیه در بحث عصمت نبی و امام، قائل به عصمت حداکثری است یعنی معتقد است همه آنچه قبح دارد و آن عمل برای عموم یا بخشی از عقلا موجب نفرت می شود و تاثیر سلبی می گذارد، هر چند در خلوت باشد و یا قبل و بعد از مقام رسالت و امامت باشد، پیامبر و امام باید نسبت به آنها معصوم باشند. این بدان خاطر است که هر چقدر فرد در امور هدایت وارسته تر باشد، تاثیر سخنش در هدایت انسان ها بیشتر خواهد بود.

عصمت و آسان شدن طاعت

در مورد مطلب اول که گفتند عصمت باعث آسان شدن طاعت برای معصوم می شود، می گوییم همان طور که گفته شد نقشی که عصمت در فرد ایجاد می کند، از بین برنده داعی و انگیزه معصیت است. اکنون سوال این است که آیا نداشتن میل، ساختار بدنی معصوم را نیز تغییر می دهد؟ پاسخ منفی است. و از این جهت بین معصوم و غیر معصوم تفاوتی نیست. بدن معصوم با بدن غیر معصوم در بحث طاعت و تحمل رنج و سختی تفاوتی نمی کند.

از سوی دیگر تفاوت در انگیزه و داعی بین معصوم و غیر معصوم، متن فعل را هم تغییر نمی دهد. مثلا اگر قرار است در هوای سرد وضو بگیرد، فرقی نمی کند این کار را معصوم انجام دهد یا غیر معصوم. و یا روزه گرفتن در هوای گرم برای معصوم و غیر معصوم فرقی نمی کند، هر دو تشنه و گرسنه می شوند. و یا اگر امام صادق (ع) در دل شب آذوقه بر دوش گذاشته و به دست فقرا می رساند همان مقدار رنج می برد که این کار را یکی از یاران ایشان انجام دهد.

خاطره ای از سفر زاهدان درباره رویت خداوند

در زاهدان بحثی بود بنام «رویت خداوند». اهل سنت معتقد هستند که مؤمنین خداوند را در قیامت مانند شب چهارده می بینند. اما ما گفتیم شیعیان چنین دیدگاهی ندارند و روایت الهی را محال و غیر ممکن می دانند. یکی از اعاظم اهل سنت به نام مولوی سربازی که رئیس حوزه و فردی مسن و عارف مسلک بود که آرام صحبت می کرد، گفت: ما نباید مساله رویت خداوند در آخرت را با دنیا مقایسه کنیم. الان ما با چشم مان نمی توانیم خداوند را ببینیم، اما آخرت مساله فرق می کند و چشم ما تغییر می کند و لذا نباید دنیا و آخرت را با هم قیاس کرد و گفت چون در دنیا رویت خداوند ممکن نیست، پس در آخرت هم محال است. گفتم جناب مولوی، سخن درستی می گویند. اینکه آخرت با دنیا احکامش فرق می کند، صحیح است و این تفاوت خیلی زیاد است اما من سوالی از شما دارم. آیا همان طور که آدم های آخرت با آدم های دنیا فرق می کند، خدای آخرت هم با خدای دنیا فرق می کند؟ مثلا خدای در دنیا جا و مکان ندارد آیا خدای آخرت مکان دارد؟ و یا خدای در دنیا جسم نیست اما در آنجا جسم دار می شود؟ اینها را گفتم وی سکوت کرد و نتوانست سخنی بگوید، چرا که خداوند دنیا و آخرت که فرقی نمی کند. او که مکان ندارد که قابل رویت باشد، در آنجا نیز مکانی ندارد که قابل رویت باشد.

نکته دیگر اینکه سوال می کنیم چه چیزی در بالارفتن ثواب و قیمت عمل تاثیر می گذارد؟ آیا تنها مساله کمیت عمل مطرح است یا کیفیت عمل نیز نقش دارد؟ پاسخ آن است که تاثیر کیفیت بالاتر از تاثیر کمیت است. امام معصوم عملی که انجام می دهد در اوج خلوص است و به همین خاطر از قیمت و ارزش بیشتری برخوردار است. علاوه بر اینکه معصومین به لحاظ کمی نیز کارهای نیک بیشتری انجام می دهند. همچنین آنان بر اساس عشق و علاقه ای که به خداوند دارند، با میل خودشان این مقدار عمل را انجام می دهند.

فرد معصوم به خاطر علمی که دارد، شوق بیشتری هم نسبت به عمل داشته و لذت و بهجت بیشتری از عمل خود نسبت به دیگران می برد. این امر اختصاصی به معصومین ندارد. غیر معصوم هم وقتی عملی برایش ملکه شود، این امر باعث راحتی و سهولت کار وی و در درجه بالاتر باعث لذت و بهجت بردن از آن عمل می شود. آیا می توان گفت مثلا اگر سید مرتضی از نمازی که می خواند لذت می برد، پس نماز دیگران که چنین لذتی نمی برند بر نماز او برتری دارد؟ خیر چنین نیست.