موضوع: مسائل مستحدثه/عملیات بانکی /

مقدّمه
در قسمتی از نامه تاریخی منسوب به سید جمال الدین اسدآبادی - فارغ از مذهب و گرایشات سیاسی او - به میرزای شیرازی آمده: «و اما بانک و ما ادراک ما البانک! بانک یعنی زمام ملّت را یکجا به دست دشمنان اسلامی دادن و مسلمانان را بنده کردن و پذیرش سلطه و آقایی کفار!». از آنجایی که سید جمال انسانی دنیا‌دیده است به گونه‌ای که به اروپا و غرب سفر داشته و با پدیده بانک در آنجا آشنا شده، لذا متوجّه خطرات آن شده و به میرزای شیرازی راجع به آن هشدار می‌دهد. لذا گفتهٔ او در این باب صحیح است.
نخستین بانک در جهان
برخی گفته‌اند: بانک برنبرگ (Berenberg) در هامبورگ آلمان نخستین و قدیمی‌ترین بانک جهان است. این بانک در سال ۱۵۹۰میلادی، یعنی اواخر قرن شانزدهم تأسیس گردید و نکته جالب اینجاست که این بانک بیش از400 سال در مالکیت و کنترل خانواده برنبرگ قرار دارد. برخی دیگر بر این باورند که اگر بانکداری را به معنای امروزی آن در نظر بگیریم، بانک برنبرگ به دلیل قدمت بیشتر، عنوان قدیمی‌ترین و نخستین بانک جهان را از آن خود می‌کند. اما اگر بانکداری را در معنای عام آن، شامل فعالیت‌های اعتباری و وام‌دهی در نظر بگیریم، مونته دی پاسکی دی سیه‌نا مدعی این عنوان خواهد بود.
برخی دیگر گفته‌اند: بانک مدیچی (انگلیسی: Medici Bank نهادی مالی ایجاد شده از سوی خاندان مدیچی) در ایتالیا در قرون وسطی یعنی قرن پانزدهم (۱۳۹۷–۱۴۹۴) بود. این بانک در اوج خود بزرگترین و معتبرترین بانک در اروپا بود. پس از تاسیس بانک برنبرگ، پنج بانک بازرگانی دیگر طی ۲۵ سال بعدی تاسیس شدند. سه مورد از این پنج بانک در انگلستان قرار دارند که از میان آنها، بارکلیز)انگلیسی Barclays) تاسیس در سال۱۶۹۰میلادی نام‌آشناترین بانک فعال است.
نخستین بانک در ایران
نخستین بانک در ایران در سال ۱۳۰۴ شمسی با نام بانک پهلوی توسط رضاخان - همان دیو مازندران - با سرمایه‌ای بالغ بر چهارصد هزار تومان تأسیس گردید و بعداً نامش به بانک سپه تغییر یافت. نقل می‌کنند که مرحوم شریعتمدار در یک وقتی مجبور می‌شود در باغ خود در اصفهان از رضاخان پذیرائی کند. رضاخان به او می‌گوید: شنیده‌ام که وضع و روزگار خوبی داری؟! شریعتمدار در پاسخش می‌گوید: اگر چنین بود، بانک تأسیس می‌کردم! یکسال پس از آن یعنی در سال ۱۳۰۵ شمسی بانک شوروی‌ها با سرمایه‌ای بالغ بر بیست میلیون تومان تأسیس شد.

شناخت بانک
برخی گمان کرده‌اند که بانک نوعی بنگاه اقتصادی صرف است لکن چنین گمانی خطا می‌باشد، بلکه بانک بسیار گسترده‌تر از یک بنگاه اقتصادی است. عملیات بانکی در ظاهر و برای عوام مردم شامل افتتاح انواع حساب‌های سپرده و جاری و قرض الحسنه و دریافت وام و جابجایی پول یا کارهایی از این دست است، لذا آنرا عضوی مفید برای چرخه اقتصاد یک کشور می‌شمارند؛ چرا که گمان کرده‌اند بانک سرمایه‌های کوچک مردم را جمع‌آوری کرده و با تبدیلش به سرمایه‌ای کلان، آنرا در اختیار تولیدکنندگان قرار می‌دهد تا چرخه تولید کشور را به حرکت درآورند. باید گفت: اگر واقعاً بانک‌ها در این راستا اقدام می‌کردند، چنین توهّم یا گمانی بجا می‌بود، لکن متأسفانه چنین گمانی واقعیت ندارد.
برخی دولت‌های پوپولیستی در سالهای نه چندان دور اقدام به خُرد‌کردن سرمایه‌های کلان کرده و آنرا به عنوان یارانه در اختیار مردم قرار دادند به گونه‌ای که جلوگیری از آن هنوز هم امکانپذیر نشده است؛ بلکه بر پرداخت این مبلغ افزوده گشته و برخی نامزدهای ریاست‌جمهوری دوره چهاردهم وعده به پرداخت مبلغی بیشتر داده‌اند. آنان با این کار سرمایه‌های کلان را در جای خود صرف نکردند و تولید و رشد اقتصادی کشور را عقب انداختند؛ در حالی که ممکن بود این سرمایه کلان در احداث کارخانجات بزرگ تولیدی به کار گرفته شود و با این کار مشکلات اشتغال مردم برطرف گردد و در پی آن بسیاری از معضلات اجتماعی و اقتصادی و... حل شود. یکی از اقدامات رضاخانی آن بود که با اخذ مالیات یک درصدی از قند و چای، راه آهن ایران را احداث کرد؛ هر چند که انگلیسی‌ها بهره آنرا در جنگ جهانی بردند.
بانک اگر در جهت صحیح حرکت کند، می‌تواند سرمایه‌ها و پس انداز های مختلف در دست مردم را - که از چرخه تولید خارج شده - جمع‌آوری کرده، آنرا تبدیل به سرمایه‌ای کلان نماید و چرخه تولید کشور را به پیش بَرد. بانک با کمک به افزایش تولید نرخ تورّم را کاهش می‌دهد. کاهش نرخ تورّم منجر به رفع انواع معضلات اقتصادی و اجتماعی و... خواهد شد.
لکن شوربختانه بانک‌ها در این راستا اقدام نمی‌کنند، بلکه بالعکس عمل کرده و به بنگاه‌داری و خلق پول روی آورده‌اند و عملاً بنگاه‌های اقتصادی کوچک را از چرخه تولید خارج کرده و تبدیل به اختاپوسی شده‌اند که همه سرمایه مردم را بلعیده و در اختیار تعدادی خاص قرار داده‌اند و موجب افزایش فقر و معضلات دیگر اجتماعی و اقتصادی شده‌اند. البته در دولت سیزدهم تا حدودی از این اقدام بانک‌ها در تعطیلی بنگاه‌های اقتصادی و تولیدی جلوگیری به عمل آمد و آنان از این کار منع شدند.
اگر بانک‌ها تحت نظارت‌های سختگیرانه و منظّم و دقیق قرار نگیرند، به خلق و تولید پول روی می‌آورند. لذا چندین برابر سرمایه واقعی خود را به عنوان وام در اختیار برخی افراد ویژه قرار می‌دهند. آنان برای انجام این کار نوعی اعتبار برای وام‌گیرنده در نظر می‌گیرند و آنرا به صورت الکترونیکی به حسابش واریز می‌کنند. برخی از این وام‌گیرندگان اقدام به خرید دلار یا طلا یا زمین و ... کرده و با این کار عملاً موجب تورّم سرسام آور را فراهم می‌آورند. از طرفی دیگر برخی از این وام‌گیرندگان به وام‌های کلان، از بازگرداندن بدهی خود سر باز می‌زنند و تبدیل به ابر‌بدهکار می‌شوند و از آنجایی که ضمانتی در‌خور و شایسته از آنها اخذ نشده، راهی برای بازگرداندن وامشان نمی‌ماند. این افراد آنقدر مشکل آفرین شدند که یکی از نامزدهای ریاست‌جمهوری دوره سیزدهم نامشان را به نامزد دیگر داد تا او اگر به ریاست جمهوری رسید اقدامی در جهت برطرف کردن مشکل انجام بدهد.
بنابراین یکی از خواستگاه‌های تورّم‌های نامتعارف، خلق و تولید پول توسط بانک‌ها می‌باشد. آنان بر خلاف حرکت در جهت تولید و چرخه اقتصادی اقدام می‌کنند و گرفتار دلّالی و واسطه‌گری شده‌اند.
بانک‌ها با اقدامات نسنجیده خود باعث توقّف تولید و افزایش تورّم شدند و تبدیل به اختاپوس و اژدهایی هفت‌سر گردیدند که زندگی و معاش مردم را نشانه رفت و دچار اختلال کرد. این وضعیت آنقدر پیشرفت داشت که پس از اعتراض بزرگان، حتّی اعتراض دولت‌ها را برانگیخت.
مرحوم آیةالله سید محمّد صدر بر این گمان بودند که بانک، نهادی برای تأمین مالی چرخه تولید است.؛ لذا آنرا مفید می‌شمردند. باید گفت: این تعریف بسیار خوش‌بینانه است؛ لکن می‌بینیم که بانک‌ها بالعکس عمل کرده و موجب پدید‌آمدن معضلات گوناگون در جامعه و اقتصاد شده‌اند.
آنچه جای تأسف بیشتری دارد، روی‌آوردن بانک‌ها به تأسیس شرکت برای خود یا افراد هیأت‌مدیره خود یا افرادی خاص است. آنان با در‌اختیار‌گذاشتن وام‌های کلان برای این کار، به خلق پول پرداخته و بیش از پیش به ایجاد و افزایش مشکلات اقتصادی برای مردم و کشور اقدام کردند. باید گفت: بانک‌ها همچون گرگی شدند که به گلّه‌ای فاقد چوپان و سگ نگهبان حمله برده و آنرا تلف می‌کند. هیچکدام از انواع بانک‌های دولتی و خصوصی و خصولتی از این امر مستثنی نیستند. بانک‌ها در خلق پول و تصاحب اموال عمومی به جایی رسیدند که ثروت مردم را غارت کردند لکن این کار را به صورت قانونی و چه بسا دورزدن آن انجام دادند و می‌بینیم که آنها در بهترین و گران‌ترین مکان‌ها احداث شده‌اند و بالاترین امکانات رفاهی برای خود و برخی کارمندان و منسوبان به خود را در اختیار دارند.
برای رفع معضل بانک‌ها لازم است که آنان تحت نظر نیرویی مقتدر و دقیق و بسیار سختگیرانه قرار گیرند و ترازنامه آنها مورد بررسی قرار گیرد و از طرفی قوه قضائیه به نفع ایشان و در جهت تملّک بنگاه‌های تولیدی و اقتصادی حکمی صادر نکند. باید با اقدامات مذکور، بانک‌ها را از خطا بازداشت و در جهت کمک به چرخه تولید سوق داد.

اگر بانک در جهت صحیح خود حرکت و اقدام کند، بسیاری از معضلات موجود جامعه مثل تورّم، کاهش ارزش پول ملّی، بیکاری، رقابتهای ناسالم اقتصادی، افزایش دلّالی و واسطه‌گری برطرف می‌شود.