تفاوت طبیعت مأمور‌به و منهی‌عنه / بررسی دلالت و سریان نهی / مقایسه اطلاق در امر و نهی / نتیجه نهایی و وجه تفاوت

موضوع: تفاوت طبیعت مأمور‌به و منهی‌عنه / بررسی دلالت و سریان نهی / مقایسه اطلاق در امر و نهی / نتیجه نهایی و وجه تفاوت

مقدمه بحث

مطلب مورد بحث این است که تفاوت بین طبیعتی که متعلق نهی واقع می‌شود با طبیعتی که متعلق امر است در چیست؟
به‌بیان دیگر، زمانی که طبیعت متعلق نهی واقع می‌شود، لازم است تمام افراد طبیعت ترک شوند تا امتثال نهی تحقق یابد. اما هنگامی که طبیعت متعلق امر قرار می‌گیرد، تحقق فردی از آن طبیعت کفایت می‌کند.

صاحب کفایه رحمه‌الله فرمود: زمانی که طبیعت متعلق نهی است، انفصال تکلیف به ترک جمیع افراد خواهد بود، و هنگامی که متعلق امر است، امتثال با تحقق فردی از افراد طبیعت حاصل می‌شود.

بررسی در مقام اثبات

اکنون این امر را از جهت مقام اثبات و ظهور دلیل بررسی می‌کنیم؛ یعنی دلیلی که نهی کرده ما را از فعل، یا دلیلی که امر کرده ما را به طبیعت.
می‌خواهیم ببینیم که آیا از این ظهور می‌توانیم همین تفاوت را استنباط کنیم یا خیر.

در مجموع، بین امر و نهی تفاوت وجود دارد. تفاوتشان در این نکته است که:

    • وقتی طبیعت متعلق امر است، آوردن فردی از افراد کفایت می‌کند.

    • اما وقتی طبیعت متعلق نهی است، باید تمام افراد ترک شوند تا امتثال نهی تحقق یابد.

اقسام دلالت دلیل

در این زمینه، دلالت دلیل بر چند گونه است:

    1. دلالت بر عموم استغراقی؛

    2. دلالت بر عموم بدلی؛

    3. دلالت بر اطلاق؛

    4. دلالت بر تضییق و محدودیت متعلق تکلیف.

ادعای سریان در متعلق نهی

ادعا این است که ماهیّتی که متعلق نهی قرار گرفته، به نحو سریان و جریان نسبت به تمام افراد طبیعت است.
یعنی نهی، شامل همه مصادیق می‌شود؛ به‌گونه‌ای که هر فردی از افراد طبیعت باید ترک شود تا امتثال نهی صورت گیرد.

مقایسه امر و نهی

برای روشن شدن مطلب، مقایسه‌ای بین نحو امر و نحو نهی انجام می‌دهیم:

در باب امر گفته می‌شود:
وقتی طبیعت متعلق امر است، مطلوب مولا به نحو بدلیت و بدیلیت فردی از افراد طبیعت است.
مثلاً در امر به نماز، مطلوب مولا این نیست که مکلف همواره در تمام اوقات نماز بخواند، بلکه همین‌که یک فرد از نماز (در وقت مخصوص) انجام شود، کفایت می‌کند.

اما در باب نهی، چون نهی دربردارنده مفسده است، باید تمام افراد آن طبیعت ترک شود تا مکلف از مفسده رهایی یابد.

تحلیل احتمالات امر

در مورد امر چند احتمال وجود دارد:

    1. امر به تمام افراد طبیعت تعلق گرفته باشد؛

    2. امر به افراد مقدوره تعلق گرفته باشد؛

    3. امر به مجموع طبیعت من حیث المجموع تعلق گرفته باشد؛

    4. امر به صرف‌الوجود طبیعت تعلق گرفته باشد.

از میان این احتمالات، سه احتمال نخست منتفی است؛ زیرا یا غیرمقدور است یا نیازمند قرینه.
لذا باقی می‌ماند که امر به صرف‌الوجود تعلق گرفته باشد؛ یعنی تحقق یک فرد از طبیعت برای امتثال کافی است.

تحلیل احتمالات نهی

اما در نهی نیز چند احتمال وجود دارد:

    1. نهی به صرف‌الوجود طبیعت؛

    2. نهی به مجموع من حیث المجموع؛

    3. نهی به افراد مقدوره.

در این میان، اگر بگوییم نهی به نحو صرف‌الوجود است، لازمه‌اش آن است که فقط اولین فرد از افراد منهی‌عنه مبغوض باشد و افراد بعدی مبغوض نباشند.
ولی چنین نتیجه‌ای نادرست است؛ زیرا عرف و عقل می‌فهمند که هر فرد از افراد منهی‌عنه مبغوض است.

نتیجه دلالت نهی

از اطلاق نهی استفاده می‌شود که نهی ساری و جاری است در تمام افراد طبیعت.
به‌عبارت‌دیگر، هر یک از مصادیق طبیعت منهی‌عنه باید ترک شود.

مثلاً اگر نهی از شرب خمر باشد، معنایش این است که هیچ‌یک از افراد شرب خمر جایز نیست، چه در خانه باشد، چه در بازار، چه در وقت اول، چه در وقت آخر.

تفاوت نهایی میان امر و نهی

خلاصه آنکه:

    • در امر، اطلاق دلالت بر بدلیت دارد؛ یعنی انجام یک فرد از طبیعت کافی است.

    • در نهی، اطلاق دلالت بر استغراق دارد؛ یعنی باید همه افراد ترک شود.

وجه این تفاوت آن است که در امر، مصلحت در تحقق طبیعت است، و همین که یک فرد از طبیعت تحقق یابد، مصلحت حاصل می‌شود.
اما در نهی، مفسده در تحقق هر فرد از افراد طبیعت است، لذا باید از همه اجتناب شود تا مفسده‌ای رخ ندهد.

ارتباط با نهی از منکر

جامعه دینی جامعه‌ای است که در آن، ارتکاب منکر با احساس امنیت همراه نباشد.
کسی که مرتکب منکر می‌شود، باید حس ناامنی درونی داشته باشد، نه اینکه احساس کند هیچ‌کس با او کاری ندارد.
اگر انجام منکرات در جامع آسان شود، این نشانه ضعف در امر به معروف و نهی از منکر است.

مردم وظیفه دارند در برابر منکر، روی خوش نشان ندهند و حداقل با بی‌اعتنایی و ناراحتی، نارضایتی خود را ابراز کنند تا فرد خطاکار احساس راحتی نکند.

جمع‌بندی نهایی

بنابراین:

    • در امر، تحقق یک فرد از طبیعت کفایت می‌کند؛

    • در نهی، ترک همه افراد لازم است؛

    • وجه فرق، در مصلحت و مفسده‌ی متعلق است؛

    • مصلحت در تحقق طبیعت است، مفسده در تحقق هر فرد از طبیعت.