واجب مضیق/ قضا تابع ادا / ملاک فعل در وقت و خارج از وقت / ملاک زمان و نیاز به امر جدید

موضوع: واجب مضیق/ قضا تابع ادا / ملاک فعل در وقت و خارج از وقت / ملاک زمان و نیاز به امر جدید

طرح مسئله

مسئله مورد بحث این است که آیا وجوب قضا تابع وجوب اداست یا آنکه وجوب قضا نیازمند امر جدید می‌باشد؟
محل بحث از جایی آغاز می‌شود که واجب مقیّد به زمان ذکر شده باشد؛ مانند: ﴿أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ﴾[1] نماز را از وقت پایین آمدن خورشید (ظهر و عصر) تا تاریکی شب (مغرب و عشاء) بخوان. اگر در این بازه اتیان نشد، سخن در این است که: آیا وجوب قضا با همان امر اول ثابت می‌شود یا نیازمند امر جدید است؟

مثال عرفی

مولایی کاری را در زمان خاص بر عهده عبد می‌گذارد. اگر عبد در آن زمان وظیفه را انجام نداد، آیا انجام آن بعد از وقت همچنان بر عهده اوست به همان دستور اول، یا نیازمند دستور جدید است؟

بررسی در مقام ثبوت

در مقام ثبوت باید دید آیا تقیّد فعل به زمان، از آن جهت است که ملاک تنها در همان وقت وجود دارد، یا اینکه ملاک در خارج از وقت نیز ـ هرچند ضعیف‌تر ـ باقی است.

    • اگر ملاک منحصر به وقت باشد، فعل خارج از وقت ملاک ندارد و وجوب آن نیازمند امر جدید خواهد بود.

    • اما اگر ملاک در خارج از وقت نیز وجود داشته باشد ـ هرچند ناقص‌تر ـ همان امر اول کفایت می‌کند.

مثال پزشکی

مانند دارویی که پزشک می‌گوید صبح ناشتا مصرف شود؛ اثر اصلی و کامل در همان وقت است، اما اگر دیرتر خورده شود نیز تأثیر دارد، هرچند نه به قوت حالت اول.

بررسی در مقام اثبات و دلالت

در مقام اثبات، به دلیلِ صادر از مولا مراجعه می‌کنیم. این دلایل سه صورت دارد:

۱. قید متصل

اگر زمان در همان دلیل اصلی ذکر شده باشد (مانند غسل جمعه که مقیّد به روز جمعه است)، معنا این است که وجوب تنها در همان وقت است و خارج از آن وجوبی ندارد.

جمله غایی یا وصفی

اگر دلیل در قالب جمله غایی یا وصفی بیان شده باشد، بسته به اینکه غایت یا وصف مفهوم داشته باشد، دلالت بر نفی وجوب بعد از زمان می‌کند.

قید منفصل

اگر دلیل اول مطلق بود و در دلیل دیگری زمان به صورت منفصل ذکر شد، در اینجا دو حالت پدید می‌آید:

    • اگر دلیل دوم مطلق و روشن باشد، مقیّدکننده دلیل اول خواهد بود.

    • اگر دلیل دوم مجمل باشد، اطلاق دلیل اول باقی می‌ماند و وجوب قضا از همان امر اول فهمیده می‌شود.

نظر صاحب کفایه

صاحب کفایه قائل شده است که اگر قید منفصل مجمل باشد، اطلاق دلیل اول باقی خواهد بود و وجوب قضا به همان امر اول ثابت است. اما برخی اصولیون اشکال کرده‌اند که این سخن، محل بحث را ترک کرده و به مسئله‌ای خارج از موضوع رفته است؛ چراکه بحث ما در جایی است که قید زمان در همان دلیل اول ذکر شده باشد.

احتمالات در مقام اثبات

از دلیل اول نسبت به فعل در خارج از وقت، سه احتمال برداشت می‌شود:

    1. دلالت بر وجوب قضا.

    2. دلالت بر عدم وجوب قضا.

    3. سکوت نسبت به وجوب قضا.

نتیجه بسته به تعبیر مولا متفاوت خواهد بود؛ اگر دلیل در قالب غایت یا وصف باشد و مفهوم داشته باشد، وجوب بعد از وقت منتفی است. اما اگر سکوت باشد، تکلیف روشن نیست و نیازمند بررسی اصول عملی یا ادله دیگر است.

جمع‌بندی

پس، نتیجه آن است که:

    • اگر ملاک فعل منحصر در وقت باشد، قضا نیازمند امر جدید است.

    • اگر ملاک در خارج از وقت نیز وجود داشته باشد، همان امر اول کفایت می‌کند.

    • در مقام اثبات، بسته به نوع دلالت دلیل (غایت، وصف، یا اطلاق و اجمال) می‌توان یکی از احتمالات سه‌گانه را پذیرفت.