واجب عینی و کفایی / ویژگی کفایی: تکلیف اولیه و ساقط شدن با اقدام / ثواب و عقاب: مستقل و فردی / احکام خاص: تخییری و مشروط

موضوع: واجب عینی و کفایی / ویژگی کفایی: تکلیف اولیه و ساقط شدن با اقدام / ثواب و عقاب: مستقل و فردی / احکام خاص: تخییری و مشروط

اقسام واجب

مطلب مورد بحث، واجب کفایی است. واجب به دو قسم تقسیم می‌شود: واجب عینی و واجب کفایی.

واجب عینی

واجب عینی آن است که تکلیف متوجه هر مکلف به صورت مستقل می‌شود و انجام آن توسط یک فرد، تکلیف دیگران را ساقط نمی‌کند؛ مانند نماز صبح که هر فرد باید شخصاً آن را انجام دهد. نیابت در برخی موارد پذیرفته شده، اما اصل حکم بر عینیت است.

واجب کفایی

واجب کفایی سنخی مستقل از وجوب است. تکلیف در ابتدا متوجه همه مکلفین می‌شود، اما اگر گروهی آن را انجام دهند، تکلیف از دیگران ساقط می‌گردد. نمونه‌های مشهور آن عبارت‌اند از: تجهیز میّت، جهاد، و تعلم علم فقه.

در واجب کفایی، اگر برخی اقدام کنند، دیگران تکلیف ندارند، ولی ثواب تنها به انجام‌دهندگان می‌رسد. و اگر هیچ‌کس اقدام نکند، همه مستحق عقاب‌اند.

بررسی ثواب و عقاب در واجب کفایی

نحوه تعلق ثواب

ملاک ثواب در واجبات کفایی به نوع فعل بستگی دارد:

    • افعالی با ظرفیت محدود: مانند غسل میّت که امکان مشارکت گسترده وجود ندارد؛ در این موارد، فعل واحد است و انجام‌دهندگان هر کدام به مقدار مشارکت خود پاداش می‌برند.

    • افعالی با ظرفیت گسترده: مانند نماز میّت که یک نفر یا هزار نفر می‌توانند آن را اقامه کنند؛ در این موارد هر فرد ثواب مستقل می‌برد و از پاداش دیگری کاسته نمی‌شود.

    • افعال مشترک: مانند حمل جنازه یا دفن میّت؛ فعل واحد است، اما ثواب می‌تواند یا میان انجام‌دهندگان تقسیم شود یا خداوند به هر یک به فضل خویش ثواب کامل عطا کند.

نحوه تعلق عقاب

در صورت ترک واجب کفایی، عقاب متوجه همه مکلفین است؛ زیرا هر شخص در مقام خود ترک واجب کرده است. عقاب در اینجا تقسیم نمی‌شود، بلکه برای هر کس به نحو مستقل ثابت می‌گردد.

مقایسه واجب کفایی با واجب تخییری

برخی بزرگان واجب کفایی را مشابه واجب تخییری دانسته‌اند؛ با این تفاوت که:

    • در واجب تخییری، یک مکلف میان چند فعل مخیر است.

    • در واجب کفایی، چند مکلف نسبت به یک فعل مسئول‌اند.

مرحوم نائینی و پس از او آیت‌الله خوئی این بحث را در آثار اصولی خود، مانند التقریرات و قواعد الاصول، بسط داده‌اند.

تبدیل واجب کفایی به حالت عینی

گاهی واجب کفایی در حکم واجب عینی قرار می‌گیرد. مثال بارز آن اجتهاد است: اگر عده‌ای آن را انجام دهند، تکلیف از دیگران ساقط است؛ اما اگر هیچ‌کس اقدام نکند و تنها یک فرد توانایی دارد، تکلیف نسبت به او به نحو عینی ثابت می‌شود. البته تعبیر «تبدیل واجب کفایی به واجب عینی» دقیق نیست؛ بلکه باید گفت: «واجب کفایی در حکم واجب عینی قرار می‌گیرد.»

نقد تحلیل مشروط بودن وجوب

برخی تحلیل کرده‌اند که وجوب فعل نسبت به هر شخص مشروط به ترک دیگران است؛ اما این تحلیل با اطلاق ادلّه سازگار نیست. ظاهر ادلّه بیان می‌کند که وجوب بر نفس فعل تعلق دارد، نه اینکه مشروط به ترک دیگران باشد.

جمع‌بندی نهایی

واجب کفایی نه به واجب عینی برمی‌گردد و نه به واجب تخییری؛ بلکه سنخی مستقل از وجوب است. ویژگی آن این است که:

    • تکلیف در ابتدا متوجه همه است.

    • با تحقق فعل توسط گروهی، تکلیف از دیگران ساقط می‌شود.

    • ثواب به انجام‌دهندگان می‌رسد، بسته به نوع فعل ممکن است تقسیم شود یا هر فرد به‌طور مستقل پاداش گیرد.

    • در صورت ترک، همه مکلفین به نحو مستقل مستحق عقاب‌اند.

بنابراین، واجب کفایی ساختاری ویژه در میان احکام تکلیفی دارد و تحلیل‌های مبتنی بر تخییر یا شرطیت نمی‌تواند ماهیت واقعی آن را توضیح دهد.