1403/11/29
بسم الله الرحمن الرحیم
امر به شیء مقتضی نهی از ضد /مسأله ضدخاص/مساله ترتب /بررسی موطن ترتب
موضوع: امر به شیء مقتضی نهی از ضد /مسأله ضدخاص/مساله ترتب /بررسی موطن ترتب
تبیین موطن و مورد ترتب در واجبات
در بحث امروز، به منظور تبیین موطن و مورد ترتب، ابتدا لازم است که اقسام واجبات را بررسی کنیم. واجبات به اعتباری به سه دسته تقسیم می‌شوند:
واجب موسع
این گونه واجبات به گونه‌ای طراحی شده‌اند که انجام آن‌ها نیاز به زمان دارد. به عبارت دیگر، زمانی که شارع مقدس برای انجام این واجبات در نظر دارد، بیشتر از الفترة ای است که خود واجب به آن نیاز دارد. برای مثال، نماز ظهر ممکن است به پنج دقیقه زمان نیاز داشته باشد، اما شارع می‌تواند وقت بیشتری برای آن معین کند.
واجب مضیق
این نوع واجبات، زمان محدودی برای انجام آن‌ها دارند و دقیقاً به اندازه‌ای است که خود عمل به وقت نیاز دارد. واجب مضیق نیز به دو دسته تقسیم می‌شود:
الف. واجب مضیق آنی الحصول:
این نوع واجب زمان خاصی برای انجام آن در نظر دارد و انجام آن باید در همان زمان معین انجام شود. مثالی از این نوع واجب می‌تواند این باشد که شخص مأمور شود به چرخاندن صورت به سمت راست یا چپ در یک زمان معین. در اینجا، وجوب و زمان مشخص، آنی است.
ب. واجب مضیق تدریجی الحصول:
به عنوان مثال، روزه در این دسته قرار می‌گیرد. برای روزه، زمان شروع از فجر صادق و پایان آن تا اذان مغرب است. بنابراین، این واجب نیز فقط به اندازه زمان انجام آن اجرا می‌شود.
محل بحث و ترتب
حال، باید بررسی کنیم که کدام یک از این اقسام در بحث ما مورد توجه قرار دارد.
• واجبات موسع:
در مورد واجبات موسع، بحث از ترتب نیست، زیرا هر دو واجب (اگر وجود داشته باشند) می‌توانند بدون هیچ مزاحمتی در زمان‌های خود انجام شوند. به عبارت دیگر، ریشه ترتب به تزاحم مربوط می‌شود که بین دو امتثال واجب (یا بیشتر) وجود دارد.
• واجبات مضیق:
در مورد واجبات مضیق، به ویژه زمانی که یکی از آن‌ها آنی الحصول و دیگری تدریجی الحصول باشد (مثلاً صلات ظهر و صلات آیات)، نظریه‌های مختلفی وجود دارد:
◦ نظریه اول: در این حالت گفته می‌شود که جایی برای ترتب نیست، چراکه تزاحمی وجود ندارد و ترتب به معنای تلاش برای اکمال دو تکلیف در شرایط تزاحم معنا می‌یابد.
◦ نظریه مرحوم محقق نائینی: وی بر این باور است که این مورد به تزاحم مربوط می‌شود. بر این اساس، در جایی که یک واجب مضیق و دیگری موسع وجود دارد، نائینی قائل به ترتب بوده و سعی می‌کند این نظریه را توضیح دهد. بحث‌های مربوط به نظر ایشان در جلسات آینده بررسی خواهد شد.
تبیین موقعیت ترتب در واجبات مضیق آنی الحصول
در بحث امروز، در خصوص زمانی که دو واجب مضیق آنی الحصول وجود دارد، از تزاحم بین این واجبات صحبت می‌کنیم. در این حالت، مکلف نمی‌تواند همزمان به سمت راست و چپ نگاه کند و این مسئله نیاز به تبیین ترتب را ایجاد می‌کند.
اهمیت در نگاه به راست و چپ
در صورت فرضی که یکی از سمت‌ها نگاه به چهره نبی (ص) و سمت دیگر نگاه به پدر بزرگوار مکلف باشد، فرض بر این است که هر دو مستحب هستند، اما ما باید بررسی کنیم که آیا یکی از این دو نگاه نسبت به دیگری اولویت دارد یا خیر. مثلاً فرض کنید نگاه به چهره نبی (ص) از نظر اهمیتی که برای مولا دارد، اولی باشد.
جایگاه ترتب
بسیاری از فقهاء و اصولیان معتقدند که همین‌جا (زمانی که دو واجب مضیق آنی الحصول وجود دارد) اساساً جایگاه ترتب مشخص می‌شود. در واقع، برخی از فقهاء قائل به این هستند که دیگر اقسام واجبات، به ویژه زمانی که یکی موسع و دیگری مضیق است، ربطی به ترتب ندارند و تنها همین نوع (مضیق آنی الحصول) محل ترتب است.
شرائط مقارن و متاخر
در اینجا این سوال شکل می‌گیرد که آیا ترک یکی از واجبات به صورت شرط مقارن مورد بحث قرار می‌گیرد یا این مسئله تنها مختص شرط مقارن نیست و شامل شرط متاخر نیز می‌شود؟
پاسخ: در این صورت، ترک یکی از واجبات به نحو شرط مقارن تبیین می‌شود؛ به این معنا که در زمان معین، مکلف در حال انجام یکی از نگاه‌ها (نگاه به راست یا چپ) می‌تواند دیگری را ترک کند. به عنوان مثال، اگر نگاه به سمت راست اهم باشد و به مکلف دستور داده شود که اگر نمی‌خواهد این امر را انجام دهد، باید به سمت چپ نگاه کند، در اینجا ترک نگاه به راست، به نحوی شرط مقارن با امر به نگاه به چپ است.
تحلیل در آنات بعدی
در آنات بعدی، اگر مکلف نسبت به هر دو واجب عصیان کند یا فقط یکی را انجام داده باشد، بحث ترتب دیگر مطرح نیست. بنابراین:
1. اگر مکلف نگاه به راست (اهم) را انجام دهد، مسئله دارای اشکالات کمتری خواهد بود.
2. اگر اهمیت هر دو نگاه یکسان باشد، در این صورت در آن اول هیچ تفاوتی در انتخاب سمت وجود ندارد و در آنات بعدی نیز محلی برای ترتب نیست.
نکته مهم
توجه به این نکته ضروری است که آنچه در شکل شرط مقارن خود را نشان می‌دهد، همین موضوع ترک احدهما است. به این نحو که اگر مکلف به نگاه به سمت راست مأمور شود و آن را ترک کند، بلافاصله باید به سمت چپ نگاه کند.
توجه به مستحبات: علاوه بر این، تأکید بر این نکته نیز لازم است که ترتب به این مسائل مختص واجبات الزامی نیست و در مستحبات نیز معتبر است. حتی در مستحبات، تعبیر به عصیان رایج نیست. دو فعل به طور همزمان از مکلف که مقدور نیست، در هر دو حالت واجب و مستحب صحیح نیست.
