تحلیل کیفیت و تأثیرات موسیقی/مسأله موسیقی/مکاسب محرمه

موضوع: مکاسب محرمه/مسأله موسیقی/تحلیل کیفیت و تأثیرات موسیقی

بررسی حکم موسیقی و تعاریف آن

بحث ما پیرامون حکم موسیقی است. در مورد اینکه موسیقی چیست و چه تعاریفی برای آن ذکر شده، باید بگوییم که تعریف‌های مختلفی برای موسیقی ارائه شده است. معلوم است که کلمه «موسیقی» نه در قرآن و نه در اخبار و روایات ذکر نشده است.

در مورد «غنا» روایاتی وجود دارد و کلمه‌ای که در روایات آمده است، به آن اشاره دارد.

فرق غنا با موسیقی:

یکی از تعاریفی که برای موسیقی ذکر شده این است که موسیقی عبارت است از اصوات و آهنگ‌هایی که انسان را در عالمی قرار می‌دهد که برای او قابل توصیف نیست. این صدا انسان را در فضایی قرار می‌دهد که از حد وصف خارج است و چنان بر اعصاب آدمی تسلط می‌یابد که گاهی می‌خنداند، گاهی می‌گریاند و گاهی اعضا و جوارح انسان را بدون اختیار به حرکت درمی‌آورد. زمانی موسیقی موجب تهییج عشق و شهوت می‌شود و آدمی را برده و غلام خود می سازد و بر اعصاب، فکر، عقل و روانش فرمانروایی می‌کند.

این موارد برگرفته از تعریفی است که در ذیل موسیقی گفته شده است. موسیقی می‌تواند به آهنگی اطلاق شود که حاصل استفاده از ابزار و آلات است، و یا به آنچه در حنجره انسان تولید می‌شود اشاره داشته باشد. ممکن است لفظ خاصی در میان نباشد، همراه با یک کلام خاص، شعری یا نثری نباشد؛ اما آن آهنگ نیز به عنوان موسیقی شناخته می‌شود.

تقسیم بندی موسیقی: طبیعی و هنری

در یک تفصیل، موسیقی به دو نوع طبیعی و هنری تقسیم می‌شود. موسیقی طبیعی مانند صدایی است که از وزیدن باد تولید می‌شود و به آن موسیقی می‌گویند. نوع دیگر آن، موسیقی هنری است که شخص هنرمند گاهی بدون استفاده از ابزار و آلات به تولید آن می‌پردازد. طبق همان تعریف، این صدا می‌تواند همان صوتی باشد که در حنجره است، و صدایی که در گلو ایجاد می‌شود و ویژگی خاص خود را دارد، نیز به عنوان موسیقی شناخته می‌شود.

بحث موسیقی به لحاظ مصادیق و افراد، از کثرت و فراوانی برخوردار است و از این جهت، آثار و نتایجی که از ارتباط با موسیقی به‌وجود می‌آید، مهم است؛ حال چه به خاطر خواندن آن و چه به خاطر شنیدن اش.

مرحوم علامه محمدتقی جعفری کتابی در همین موضوع دارند. تأکید می‌شود که احکام خدا دائر مدار مصالح و مفاسد هستند و حکم حرمت بر اساس مفسده شدید صادر می‌شود.

نظر استاد: یکی از آثار ارتباط با موسیقی و غنای حرام، افسردگی شدید است که ممکن است به حالت جنون بینجامد. همچنین، عوارضی وجود دارد که به جایگاه معنوی انسان مرتبط می‌شود. ما از این منظر بیشتر بحث را دنبال می‌کنیم.

داستان فارابی درباره موسیقی

نقل شده است که فارابی در بزم سیف الدوله حضور پیدا کرد و با ساز زدن خود، حضار را سرگرم کرد. به خاطر ساز زدن فارابی، مدتی حضار خندیدند. سپس او آهنگ را تغییر داد و همه را به گریه وادار کرد. در نهایت، با تغییر دیگری در آهنگ، تمامی اهل مجلس را به خواب برد و مجلس را ترک کرد. این داستان در مورد فارابی مشهور است و خاصیتی از موسیقی را به تصویر می‌کشد.

نقش موسیقی در ریاضیات و تأثیرات آن

به نقل از ارسطو، موسیقی یکی از شعب ریاضی دانسته می‌شود و فیلسوفان اسلامی نیز این قول را پذیرفته‌اند که موسیقی با ریاضیات ارتباط دارد. با این حال، در مورد موسیقی، همه قواعد آن همچون قواعد ریاضی، مسلم و غیرقابل تغییر نیستند. بلکه در ارتباط با اجرای موسیقی، ذوق و قریحه سازنده و نوازنده نقشی کلیدی دارند که از آن به هنر تعبیر می‌شود.

گاهی میان غنا و موسیقی تداخل وجود دارد و فعلی که اتفاق می‌افتد، هم به غنا و هم به موسیقی اطلاق می‌شود. اما آنچه ما درباره‌اش صحبت می‌کنیم، استفاده از ابزار و آلات است؛ مانند ضرب الاوتار، نی زدن و دایره زدن.

آثار بارز موسیقی به شکل حرام:

1. دور کردن انسان از راه خدا: یکی از آثار بارز موسیقی حرام، این است که انسان را از راه خدا دور می‌کند.

2. میل به فساد: از دیگر آثار موسیقی، این است که انسان میل به فساد پیدا می‌کند. شرکت در مجالس موسیقی موجب می‌شود فرد درصدد ارتکاب عمل منکری باشد. به همان خالصیتی که برای غنا گفته شده است، که غنا نردبانی به سمت زناست، موسیقی نیز خاصیت مشابهی دارد.

3. ایجاد قساوت قلب: موسیقی می‌تواند به قساوت قلب انسان منجر شود.

4. از بین بردن حیا: موسیقی با از بین بردن حیا، تأثیرات منفی بر رفتار فرد دارد.

5. کاهش قوه تفکر: یکی از پیامدهای موسیقی، گرفتن قوه تفکر از انسان است.

6. بی‌غیرتی: موسیقی می‌تواند باعث بی‌غیرتی انسان شود.

7. نزول بلاها: این هنر همچنین به نزول بلاها می‌انجامد. در مورد غنا، روایت شده است که:

قال أبو عبد الله ( عليه السلام ) : بيت الغناء لا تؤمن فيه الفجيعة ، ولا تجاب فيه الدعوة ، ولا يدخله الملك.[1] ابوعبدالله (علیه‌السلام) فرمودند: «خانه‌ی غناء از فاجعه در امان نیست، دعای آنجا اجابت نمی‌شود و فرشته در آن وارد نمی‌شود». بنابراین، این غنا ملازم با همین موسیقی است.

8. کوتاه شدن عمر: یکی از آثار موسیقی، کوتاه کردن عمر انسان است.

9. محرومیت از مشروبات الکلی: موسیقی سبب می‌شود انسان به سمت مشروبات الکلی تمایل پیدا کند.

10. فشار خون: موسیقی یکی از عوامل فشار خون نیز هست.

11. مانع کمال انسان: این هنر می‌تواند مانع کمال انسان باشد و به تحکیم رذایل اخلاقی کمک کند.

12. موسیقی مانع کمال انسان هست: به طور کلی، موسیقی حرام علاوه بر تأثیرات منفی یادشده، مانع کمال انسان نیز هست.

کیفیت تأثیرگذاری موسیقی و اهمیت آن در زمان معاصر

نکته‌ای که در مورد موسیقی باید مورد توجه قرار گیرد، این است که گاهی محتوا یا مضمون موسیقی تأثیری در موضوع ندارد؛ بلکه کیفیت و نحوه اجرای آن است که می‌تواند تأثیرگذار باشد. هر چند محتوا و پیام موسیقی ممکن است حائز اهمیت باشد، اما در بسیاری از موارد، خود صدا و نحوه اجرا نقش کلیدی‌تری در شکل‌گیری احساسات و پیامدهای روحی و روانی دارند.

در کتاب "انوار الفقاهة" تحت عنوان "حکم الموسیقی"، بیان شده است که:

بقى الكلام في شي‌ء، و هو من بعض الجهات أهمّ ممّا سبق لابتلاء الناس به في عصرنا هذا.[2]

ترجمه: «در مورد موضوعی دیگر صحبت باقی مانده است که از برخی جهات، اهمیت آن بیشتر از مطالب قبلی است؛ زیرا مردم در عصر حاضر بیشتر به آن مبتلا شده‌اند.»

ابتدا در جلسات آینده، نظرات فقهای عظام در مورد موسیقی را بررسی خواهیم کرد.