اشکال بر توجيه مرحوم آيت الله روحانی/ امر اوّل /عام و خاص

موضوع: عام و خاص / امر اوّل / اشکال بر توجيه مرحوم آيت الله روحانی

اشکالاتی که بر تقریر مرحوم شيخ از مسأله تمسّک به عام بعد از ورود خاص وارد می‌شود را جلسه قبل مطرح کرديم.

اما مرحوم آيت الله روحانی نيز در صدد توجيه فرمايش شيخ برآمده و فرموده‌اند: اگر شرط جزئیت برای استعمال مجازی کافی باشد، چون لفظ با همه‌ی مراتب جزء ارتباط دارد و این مراتب در طول یکدیگرند، لفظ در بالاترین مرتبه ظهور خواهد داشت، زیرا آن مرتبه جامع همه‌ی مراتب است.

و چنانچه شرط استعمال مجازی بیش از جزئیت باشد و آن شرط در همه‌ی مراتب مشترک باشد، باز هم به مانند حالت سابق اجمالی رخ نمی‌دهد.

اما اگر علاقه‌ای که مجوز استعمال مجازی لفظ عام در هر مرتبه می‌شود، با علاقه‌ای که مجوّز استعمال مجازی آن در مراتب ديگر می‌شود اختلاف داشته باشد، در اين صورت رابطه میان مراتب متعدد تباین خواهد بود و لفظ در هیچ‌کدام آنها ظهور نخواهد داشت و مجمل می‌شود، چون ترجیح یکی بر دیگری بدون مرجّح است. در این فرض، عام و خاص مانند سایر مجازات خواهد بود که برای تعیین معنا به قرینه‌ی افزون نیاز دارند.

امّا احتمال اخير بسیار بعید است. بنابر این می‌توان گفت نظر شیخ انصاری ناظر به همین مطلبی است که توضیح دادیم.[1]

ولی اشکال اين توجيه اين است که اولاً: با ظاهر مدعای مرحوم شیخ سازگار نیست؛ زیرا ایشان برای حمل عام پس از تخصیص بر معنایی که شامل تمام افراد باقی‌مانده باشد، به اصل عدم مانع تمسّک کرده‌اند، در حالی که در توجیه مرحوم آیت‌الله روحانی، حمل مذکور متوقف بر جریان این اصل نیست.

ثانياً: ادعای این‌که در صورت اتحاد علاقه‌ای که مجوّز استعمال مجازی لفظ عام در مراتب مختلف است، بالاترین مرتبه، جامع همه‌ی مراتب خواهد بود، صحیح نیست؛ زیرا دلالت لفظ بر مراتب پایین بدین معناست که معنای مستعمل‌فیه لفظ به گونه‌ای است که افراد خارج از آن مرتبه را در بر نمی‌گیرد، حال آن که در مراتب بالاتر، معنای مستعمل‌فیه شامل همان افراد زائد می‌شود.

به عبارت دیگر: تفاوت است میان این‌که یک مرتبه واجد افرادی باشد که در مرتبه مادون آن نیز قرار می‌گیرند، با این که واجد خود مرتبه مادون باشد. همان‌گونه که اگر از ترکیب اجزای خاصی وسیله‌ای ساخته شود و سپس آن اجزا از هم تفکیک شوند و از ترکیب همان اجزا همراه با اجزای دیگری وسیله‌ای دوم پدید آید، نمی‌توان ادعا کرد که وسیله دوم متضمن وسیله اول است، بلکه نهایتاً می‌توان گفت وسیله دوم شامل اجزایی است که از ترکیب آن‌ها وسیله نخست ساخته شده بود.

بنابر این هر کدام از معانی‌ای که لفظ عام در استعمال مجازی در آنها استعمال می‌شود با معانی ديگر مجازی، تباین دارد و حمل لفظ بر بالاترین مرتبه، موجب شمول آن نسبت به مراتب پایین‌تر نخواهد شد.

در نتیجه حتی اگر صرف جزئیت برای استعمال مجازی کافی باشد، یا افزون بر آن، شرطی نیز برای استعمال مجازی لازم باشد که در همه مراتب مشترک باشد، باز هم نمی‌توان لفظ را بر بالاترین مرتبه حمل کرد، بلکه در این صورت نیز لفظ مجمل خواهد بود.

ثالثاً: اگر ادعای ایشان پذیرفته شود، در فرضی که مجوّز استعمال مجازی در همه مراتب مشترک باشد، باید لفظ را بر پایین‌ترین مرتبه حمل کرد نه بالاترین مرتبه؛ زیرا قدر متیقّن از معنایی که لفظ بر آن دلالت دارد مرتبه‌ی پایین‌تر است و دلالت لفظ بر مراتب بالاتر، نیازمند مؤونه‌ی زائده خواهد بود.