حکم سلام در نماز/مبطلات الصلاة /كتاب الصلاة

موضوع: كتاب الصلاة/مبطلات الصلاة /حکم سلام در نماز

مسأله شماره 15:

سید طباطبائی یزدی می‌فرماید: لا يجوز ابتداء السلام للمصلي‌و كذا سائر التحيات مثل صبحك الله بالخير أو مساك الله بالخير أو في أمان الله أو ادخلوها بسلام إذا قصد مجرد التحية و أما إذا قصد الدعاء بالسلامة أو الإصباح و الإمساء بالخير و نحو ذلك فلا بأس به ‌و كذا إذا قصد القرءانية من نحو قوله سلام عليكم أو ادخلوها بسلام و إن كان الغرض منه السلام أو بيان المطلب بأن يكون من باب الداعي على الدعاء أو قراءة القرآن‌.[1]

برای مصلی جایز نیست که ابتداء به سلام داشته باشد؛ مثلا فردی مشغول نماز است و مسلمانی بر او وارد می‌شود، مصلی مجاز نیست که بر او سلام کند؛ برای این که مصلی وظیفه دارد واجبات نماز و اجزاء نماز را درست انجام دهد؛ اما تحیت و احترام برای مؤمن کاری خارج از نماز است و جا ندارد. نه سلام جایز است و نه تحیات دیگر مثل صبحکم الله و ... اگر قصدش فقط تحیت باشد. اما اگر قصدش دعا به سلامت باشد و دعای برای صبح کردن و شام کردن با خیر باشد، اشکال ندارد؛ زیرا دعا است و دعا در نماز مشکلی ندارد.

قبلا گفته شد که در وسط نماز، قرائت قرآن و دعا و ذکر الله اشکالی ندارد. این قاعده اجماعی است و نصی هم بر آن وجود دارد. اگر کسی تحیت می‌گوید؛ مثلا از ﴿ادْخُلُوهَا بِسَلاَمٍ آمِنِينَ﴾[2] مقصودش تحیت باشد و اگر قصدش فقط تحیت باشد، اشکال دارد؛ برای این که از اجزاء نماز خارج شده است و کلام آدمی به میان آمده است و کلام آدمی در وسط نماز مبطل خواهد بود. اگر همین تحیت به قصد دعا باشد که با جمله «صبحکم الله بالخیر» دعا کند که خداوند این روز را برایت روز خوبی قرار دهد یا دعای به سلامت کند یا گذراندن روز و شبت به خوبی باشد، اشکال ندارد. معیار اصلی این است که هر کلامی که در حال نماز قرآن، دعا و ذکر باشد اشکال ندارد؛ با این خصوصیت که در اکوان متخلله باشد و در حدی هم نباشد که ماحی صورت صلاة و هیئت اتصالیه نماز شود؛ در حد مختصری دعا، قرآن و ذکر در اکوان متخلله صورت گیرد و چنین چیزی اشکالی ندارد نصاً و اجماعاً.

سیدنا الاستاد در کتاب شرح عروه، ج15، ص450 می‌فرماید: آن معیاری که گفته شد یعنی قرائت قرآن و ذکر اشکال ندارد، در نصوص آمده است؛ ولی عنوان دعاء نیامده است. فقط جایی می‌توانیم دعا را مجاز بدانیم که شیوه‌ی مناجات داشته باشد و در روایت مناجات مستثنی شده است. پس گفتن «صبحک الله بالخیر» دعا است ولی شیوه‌ی مناجات ندارد و لذا خالی از اشکال نخواهد بود.

اشکال سیدنا الاستاد درست است، پس احوط این است که در حین صلاة صبحک الله بالخیر هم ذکر نشود تا نماز صدمه نبیند.

اگر سلام یا بیان مطلب در «صبحکم الله» داعی برای دعا باشد اصلا اشکالی ندارد؛ چون در صورتی که داعی باشد، مقدمه می‌شود و با خود دعا همزمان نیست تا دعا را با غرض و بیان مطلب مخلوط کند. داعی یعنی این که این امر انگیزه شده که یک تحیتی برای فرد در شکل دعا گفته شود. داعی بر دعا اشکال ندارد؛ چون داعی خارج از اصل دعا است.

مسأله شماره 16:

سید طباطبائی یزدی می‌فرماید: يجوز رد سلام التحية في أثناء الصلاة‌بل يجب و إن لم يكن السلام أو الجواب بالصيغة القرءانية و لو عصى و لم يرد الجواب و اشتغل بالصلاة قبل فوات وقت الرد لم تبطل على الأقوى‌.[3]

ردّ سلام تحیت در اثناء نماز جایز است؛ مثلا کسی مشغول نماز است و فردی بر او وارد شود و سلام نماید، برای نمازگزار جایز است که جواب او را بدهد؛ بلکه واجب است. در نصوص متعددی آمده است که سلام مستحب است؛ اما ردّ آن واجب است. جواب سلام را بدهد هر چند که به صیغه قرآنیه نباشد. اگر کسی عصیان کرد و جواب سلام را در حین نماز نداد، این عدم جواب موجب بطلان نماز نمی‌شود؛ برای این که در اصول بررسی شده است که امر به شیء نهی از ضد نمی‌کند. امر به جواب سلام اگر اطاعت شود، ضدش (صلاة) منهی عنه نمی‌شود تا موجب فساد آن ‌شود؛ زیرا تمام مدلول امر طلب طبیعت است و دلالت بر لوازم از خود امر استفاده نمی‌شود.

سیدنا الاستاد می‌فرماید: هر چند که بگوییم امر به شیء دلالت بر نهی از ضد نمی‌کند، با آن هم اگر کسی جواب سلام را ندهد نمازش باطل بر اساس قاعده ترتب که یک واجبی را اگر ترک کند واجب دیگر بر قوت خود باقی است و مطلوبیت خود را دارد، باطل نمی‌شود. چه اهم و مهم باشد و چه هر دو مهم باشند. هر چند که ترک آن واجب مجازات خود را دارد.

پس از طریق قاعده ترتب یا امر به شیء، نماز باطل نیست.

تحقیق این است که مبطل بودن وجهی ندارد؛ برای این که تعدد مطلوب در حدی است که یک واجبی در ظرف واجب دیگر قرار گرفته است و رد سلام جزء نماز نیست تا شبهه ابطال داشته باشد؛ بلکه دو واجبی جدا است. رد سلام که ترک شود آثار و عقبات خودش را دارد؛ ولی ربط به صلاة ندارد. پس رد سلام واجب است و اگر انجام نشود موجب بطلان نماز نمی‌شود.

مسأله شماره 17:

سید طباطبائی یزدی می‌فرماید: يجب أن يكون الرد في أثناء الصلاة بمثل ما سلم‌فلو قال سلام عليكم يجب أن يقول في الجواب سلام عليكم مثلا بل الأحوط المماثلة في التعريف و التنكير و الإفراد و الجمع فلا يقول سلام عليكم في جواب السلام عليكم أو في جواب سلام عليك مثلا و بالعكس و إن كان لا يخلو من منع نعم لو قصد القرءانية في الجواب فلا بأس بعدم المماثلة‌.[4]

در اصطلاح عربی جواب سلام را به صورت «علیکم السلام» می‌گویند و در فارسی زبان «سلام علیکم» می‌گویند.

شیخ طوسی در کتاب خلاف، ج1، ص388 می‌فرماید: اگر کسی سلام کند در جواب باید به مثل آن جواب داد و نمی‌شود در جواب سلام علیکم، علیکم السلام گفته شود. در این رابطه روایتی است از عثمان عیسی که از اصحاب اجماع است.

کتاب وسائل، باب 16 از ابواب قواطع صلاة، حدیث2:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ‌ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يُسَلَّمُ عَلَيْهِ وَ هُوَ فِي الصَّلَاةِ- قَالَ يَرُدُّ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ وَ لَا يَقُولُ وَ عَلَيْكُمُ السَّلَامُ- فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص كَانَ قَائِماً يُصَلِّي- فَمَرَّ بِهِ عَمَّارُ بْنُ يَاسِرٍ- فَسَلَّمَ عَلَيْهِ عَمَّارٌ فَرَدَّ عَلَيْهِ النَّبِيُّ ص هَكَذَا.[5] عمار به همان نحوی که سلام کرده بود، حضرت رسول9 جواب او را داد.

شیخ طوسی پس از آن می‌فرماید مطلب مورد اجماع هم است.

احوط این است که در جواب سلام همانند سلام جواب داده شود در معرفه بودن، نکره بودن، مفرد بودن و جمع بودن؛ مثلا در جواب السلام علیکم، سلام علیکم نگوید. در صحیحه منصور بن حازم در کتاب وسائل، باب 16 از ابواب قواطع صلاة چنین آمده: «ترد عليه خفياً كما قال.»[6] همانطوری که سلام گفته شده، شما هم همانطور بگویید. هر چند که رعایت این خصوصیات دلیل قطعی ندارد. در سلام و جواب، صدق سلام و جواب کافی است و رعایت همه‌ی خصوصیات دلیل خاصی ندارد.

اگر کسی به صورت تعریف (السلام علیکم) سلام کرده است و شما با قصد قرآنیت، سلام علیکم جواب دهی اشکال ندارد.