مستحبات و مکروهات قرائت/واجبات الصلاة /كتاب الصلاة

موضوع: كتاب الصلاة/واجبات الصلاة /مستحبات و مکروهات قرائت

بحث و تحقیق در باره‌ی مستحبات قرائت:

از جمله‌ مستحباتی که بسیار قابل توجه دیده می‌شود مسأله‌ی ذیل است که سید به آن اشاره کرده و می‌فرماید:

و يستحب في كل صلاة قراءة إنا أنزلناه في الأولى و التوحيد في الثانية بل لو عدل عن غيرهما إليهما لما فيهما من الفضل أعطي أجر السورة التي عدل عنها مضافا إلى أجرهما بل ورد أنه لا تزكو صلاة إلا بهما و يستحب في صلاة الصبح من الاثنين و الخميس سورة هل أتى في الأولى و هل أتاك في الثانية‌.[1]

مستحب است در رکعت اول سوره قدر و در رکعت دوم سوره توحید خوانده شود. اگر سوره دیگری را شروع کرده، عدول از آن به سوره قدر و توحید صورت گیرد تا ثواب هر دو سوره را ‌ببرد. صلاة پاک و پاکیزه نیست مگر با این دو سوره. مستند این مسأله در کتاب وسائل، باب 23 از ابواب قرائت در صلاة، روایت اول است:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبْدُوسٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَادِيَةَ عَنْ أَبِي عَلِيِّ بْنِ رَاشِدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ ع جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّكَ كَتَبْتَ- إِلَى مُحَمَّدِ بْنِ الْفَرَجِ تُعَلِّمُهُ أَنَّ أَفْضَلَ مَا يُقْرَأُ فِي الْفَرَائِضِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ- وَ إِنَّ صَدْرِي لَيَضِيقُ بِقِرَاءَتِهِمَا فِي الْفَجْرِ- فَقَالَ ع لَا يَضِيقَنَّ صَدْرُكَ بِهِمَا فَإِنَّ الْفَضْلَ وَ اللَّهِ فِيهِمَا.[2]

امام قسم به اسم جلاله یاد می‌کند که فضل در همین سوره قدر و توحید است. در روایت شماره سه این باب، شیخ صدوق نقل کرده:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ قَالَ حَكَى مَنْ صَحِبَ الرِّضَا ع إِلَى خُرَاسَانَ أَنَّهُ كَانَ يَقْرَأُ فِي الصَّلَوَاتِ فِي الْيَوْمِ وَ اللَّيْلَةِ- فِي الرَّكْعَةِ الْأُولَى الْحَمْدَ وَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ- وَ فِي الثَّانِيَةِ الْحَمْدَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ الْحَدِيثَ.[3]

کسی که همراه امام رضا (ع) از مدینه تا خراسان بوده حکایت کرده است که امام رضا (ع) در رکعت اول سوره قدر و در رکعت دوم نمازهایش سوره توحید را قرائت می‌کرده است.

روایت شماره چهار این باب نکته‌ی جالبی راجع به این دو سوره دارد؛ چنانکه می‌فرماید:

وَ فِي ثَوَابِ الْأَعْمَالِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْعَلَاءِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ قَرَأَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي فَرِيضَةٍ مِنَ الْفَرَائِضِ نَادَى مُنَادٍ يَا عَبْدَ اللَّهِ قَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَكَ مَا مَضَى فَاسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ.[4]

اگر کسی در نماز سوره قدر بخواند، منادی غیبی ندا می‌دهد ای بنده‌ی خدا که در نماز واجب سوره قدر را قرائت کردی خداوند گناهان گذشته ات را بخشیده است، عمل را از نو شروع کند. تمام اعمالت را از نو شروع کن و مثل این هستی که تازه به دنیا آمده ای.

روایت شماره پنج:

أَحْمَدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ الطَّبْرِسِيُّ فِي الْإِحْتِجَاجِ عَنْ صَاحِبِ الزَّمَانِ ع أَنَّهُ كَتَبَ إِلَى مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيِّ- فِي جَوَابِ مَسَائِلِهِ حَيْثُ سَأَلَهُ عَمَّا رُوِيَ- فِي ثَوَابِ الْقُرْآنِ فِي الْفَرَائِضِ- وَ غَيْرِهَا أَنَّ الْعَالِمَ ع قَالَ- عَجَباً لِمَنْ لَمْ يَقْرَأْ فِي صَلَاتِهِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ- كَيْفَ تُقْبَلُ صَلَاتُهُ وَ رُوِيَ- مَا زَكَتْ صَلَاةٌ لَمْ يُقْرَأْ فِيهَا قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ- وَ رُوِيَ أَنَّ مَنْ قَرَأَ فِي فَرَائِضِهِ الْهُمَزَةَ- أُعْطِيَ مِنَ الثَّوَابِ قَدْرَ‌ الدُّنْيَا- فَهَلْ يَجُوزُ أَنْ يَقْرَأَ الْهُمَزَةَ وَ يَدَعَ هَذِهِ السُّوَرَ الَّتِي ذَكَرْنَاهَا- مَعَ مَا قَدْ رُوِيَ أَنَّهُ لَا تُقْبَلُ صَلَاةٌ وَ لَا تَزْكُو إِلَّا بِهِمَا- التَّوْقِيعَ الثَّوَابُ فِي السُّوَرِ عَلَى مَا قَدْ رُوِيَ- وَ إِذَا تَرَكَ سُورَةً مِمَّا فِيهَا الثَّوَابُ وَ قَرَأَ- قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ- لِفَضْلِهِمَا أُعْطِيَ ثَوَابَ مَا قَرَأَ وَ ثَوَابَ السُّوَرِ الَّتِي تَرَكَ- وَ يَجُوزُ أَنْ يَقْرَأَ غَيْرَ هَاتَيْنِ السُّورَتَيْنِ- وَ تَكُونُ صَلَاتُهُ تَامَّةً وَ لَكِنَّهُ يَكُونُ قَدْ تَرَكَ الْأَفْضَلَ.[5]

صلاتی پاک نیست که در آن توحید قرائت نشود.

و يستحب في صلاة الصبح من الاثنين و الخميس سورة هل أتى في الأولى و هل أتاك في الثانية‌.[6]

مستند این مستحب در کتاب وسائل، باب 50 از ابواب قرائت در صلاة، حدیث 1 و 2 است:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ قَالَ: حَكَى مَنْ صَحِبَ الرِّضَا ع‌ إِلَى خُرَاسَانَ- أَنَّهُ كَانَ يَقْرَأُ فِي صَلَاةِ الْغَدَاةِ يَوْمَ الْإِثْنَيْنِ- وَ يَوْمَ الْخَمِيسِ فِي الرَّكْعَةِ الْأُولَى الْحَمْدَ- وَ هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسَانِ- وَ فِي الثَّانِيَةِ الْحَمْدَ وَ هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ الْغَاشِيَةِ- فَإِنَّ مَنْ قَرَأَهُمَا فِي صَلَاةِ الْغَدَاةِ يَوْمَ الْإِثْنَيْنِ- وَ يَوْمَ الْخَمِيسِ وَقَاهُ اللَّهُ شَرَّ الْيَوْمَيْنِ.[7]

حدیث دوم هم به همین مضمون است.

از مستحبات بیرون رفتیم و رسیدیم به مکروهات قرائت که در ذیل به آن پرداخته می‌شود.

مکروهات قرائت:

1 مسألة يكره ترك سورة التوحيد‌في جميع الفرائض الخمسة‌.[8]

این ویژگی در باره سوره توحید فقط است؛ چنانکه در باب 24 از ابواب قرائت در صلاة کتاب وسائل، حدیث شماره یک چنین آمده:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ شُعَيْبٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ كَانَ أَبِي يَقُولُ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ تَعْدِلُ ثُلُثَ الْقُرْآنِ- وَ قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ رُبُعَ الْقُرْآنِ.[9]

این حدیث فقط ثواب را ذکر کرده است.

الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ مَضَى بِهِ يَوْمٌ وَاحِدٌ- فَصَلَّى فِيهِ بِخَمْسِ صَلَوَاتٍ- وَ لَمْ يَقْرَأْ فِيهَا بِقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ- قِيلَ لَهُ يَا عَبْدَ اللَّهِ لَسْتَ مِنَ الْمُصَلِّينَ.[10]

جمله‌ی آخر حمل بر کراهت شده است. این روایت از روایات اخلاقی است. روایات اخلاقی کنایه از نقیصه یا فضیلت است و اینجا کنایه از نقیصه‌ی است که در این صلاة محقق می‌شود و مدلول مطابقی آن مراد نیست.

2 مسألة يكره قراءة التوحيد بنفس واحد‌و كذا قراءة الحمد و السورة بنفس واحد‌.[11]

مکروه است که سوره توحید بدون وقفه با یک نفس خوانده شود. این سوره کوتاه است و مصلی می‌تواند آن را با یک نفس بخواند. در قرائت نماز این کار مکروه است. قرائت حمد و سوره در یک نفس و بدون وقفه مکروه اعلام شده است. مستند این دو حکم در کتاب وسائل، باب 19 از ابواب قرائت در صلاة، حدیث یک و دو است:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ حُمَيْدِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَسَدِيِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِيثَمِيِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع يُكْرَهُ أَنْ تُقْرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ (فِي نَفَسٍ) وَاحِدٍ.[12]

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى بِإِسْنَادٍ لَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: يُكْرَهُ أَنْ يُقْرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فِي نَفَسٍ وَاحِدٍ.[13]

این حکم با این مستند بدون اشکال است.

3 مسألة يكره أن يقرأ سورة واحدة في الركعتين‌إلا سورة التوحيد‌.[14]

مکروه است که در یک نماز یک سوره خوانده شود؛ مگر سوره توحید که در هر دو رکعت خوانده شود. مستند این مطلب در کتاب وسائل، باب 46 از ابواب قرائت در صلاة، حدیث شماره دو است:

وَ عَنْهُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُوسَى الْخَشَّابِ عَنْ غِيَاثِ بْنِ كَلُّوبٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ ع أَنَّ رَجُلَيْنِ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ ص- اخْتَلَفَا فِي صَلَاةِ رَسُولِ اللَّهِ ص- فَكَتَبَا إِلَى أُبَيِّ بْنِ كَعْبٍ- كَمْ كَانَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ ص مِنْ سَكْتَةٍ- قَالَ كَانَتْ لَهُ سَكْتَتَانِ- إِذَا فَرَغَ مِنْ أُمِّ الْقُرْآنِ وَ إِذَا فَرَغَ مِنَ السُّورَةِ.[15]

یعنی هر دو سوره در یک نفس قرائت نشود.

4 مسألة يجوز تكرار الآية في الفريضة و غيرها و البكاء‌ ففي الخبر: كان علي بن الحسين ع إذا قرأ مالك يوم الدين يكررها حتى يكاد أن يموت‌في آخر: عن موسى بن جعفر ع عن الرجل يصلي له أن يقرأ في الفريضة فتمر الآية فيها التخويف فيبكي و يردد الآية قال ع يردد القرآن ما شاء و إن جاءه البكاء فلا بأس‌.[16]

تکرار آیه در فریضه و غیر فریضه (نافله) و حالت گریه و زاری در نماز جایز است.

نکته: تکرار آیه اگر برای تعلیم و تعلم باشد، در صورتی که از حد متعارف بیشتر شود اشکال خواهد داشت و همین طور اگر تکرار در حد زیادی باشد که صورت قرائت را با اشکال رو به رو کند. حالت بکاء اگر مصلی را از حالت عادی بیرون ببرد خالی از اشکال نیست. لذا تکراری که در این فتوا و روایت آمده، در بعضی از کلمات در حد دو یا سه بار بیشتر نباشد و اگر نه صورت قرائت را به اشکال رو به رو می‌کند؛ مثلا اگر کسی در «ایاک نعبد» دو سه بار تکرار کند اشکالی ندارد. تکرار در حدی نباشد که شاکله سوره را به اشکال رو به رو کند. گریه‌ی ای که حالت قرائت را از بین ببرد خالی از اشکال نیست.

این روایت متضمن عمل امام است و عمل اطلاق ندارد و از طرفی امام در مقام بیان نبوده و این روایت برای بیان احکام نبوده است؛ لذا استفاده از آن برای عموم کار آسانی نخواهد بود.

پس تکرار قرآن و گریه اشکال ندارد و سؤال هر چند از نماز است؛ ولی جواب امام در باره‌ی خود قرآن است که اگر آیه تکرار شود و حالت گریه پیش آید، اشکالی ندارد؛ اما در داخل صلاة استفاده از این حدیث کار آسانی نیست و ممکن است گفته شود که خود این فرد اتفاقا به این قضیه برخورده است، نه این که همیشه این کار را انجام دهد. ممکن است اختصاص به مورد داشته باشد. گریه برای خضوع حسن دارد به شرط این که حالت نمازگزار را بهم نزند و تکرار هم شاکله قرائت را از بین نبرد. پس احوط این است که آیه در قرائت تکرار نشود. حالت بکاء و گریه حسنش همیشه ذاتی و باقی است.