کتاب الوافی ملامحسن فیض کاشانی/جوامع روایی شیعه /علم رجال

موضوع: علم رجال/جوامع روایی شیعه /کتاب الوافی ملامحسن فیض کاشانی

بررسی کتاب الوافی ملامحسن فیض کاشانی:

جوامع روایی ثانوی پس از عصر جوامع روایی اولی و کتب اربعه که توسط محمدون ثلاث اول یعنی محمد بن یعقوب کلینی، محمد بن علی بن الحسین ابن بابویه شیخ صدوق و محمد بن الحسن شیخ طوسی نوشته شده بود نگاشته شد.

ظهور حکومت صفویه و استمرار آن در بیش از دو قرن آثار دینی و اجتماعی مهمی در جامعه به وجود آورد از قبیل ظهور عالمان برجسته شیعه همچون محقق کرکی، شیخ بهایی، ملاصدرا، ملا محسن فیض کاشانی، شیخ حرعاملی، میرداماد و مرحوم مجلسی اول و دوم، همچنین دخالت عالمان شیعه در حکومت و امور اجتماعی و آغاز رشد اخباری گری در جوامع علمی شیعه.

در این عصر ملا محمد امین استرآبادی با نگارش کتاب الفوائد المدنیه آغاز اخباریگری را رقم زد و این امر باعث روی آوردن به حدیث در دوران صفویه شد.

اقدامات مهمی در احیای مجدّد حدیث شیعه در عصر صفوی اتفاق افتاد:

اول: تکثیر نسخه های کتاب های حدیثی و توزیع آن در کتابخانه های مختلف کشور بود.

دوم: شرح نویسی بر کتب حدیثی بزرگانی همچون ملاصدرا و ملاصالح مازندرانی کتاب هایی در شرح اصول کافی نگاشتند، علامه مجلسی کتاب مرآت العقول را در شرح کافی و ملاذ الاخیار را در شرح کتاب تهذیب نگاشت.

سوم: رواج نوشتن تفسیر ماثور از ائمه اطهار(ع)، قرن یازدهم دوره تجلی تفسیر مأثور می باشد و تفکر تفسیر قرآن با روایات در مکتب اخباریگری موجب نگارش های تفسیرهایی همچون تفسیر صافی فیض کاشانی، تفسیر برهان سید هاشم بحرانی، تفسیر نورالثقلین میرزا عبدالعلی بن جمعه و تفسیر کنز الدقایق میرزا محمد مشهدی شد. همچنین نهضت ترجمه از مهم ترین حوادث قرن یازدهم بود، کتاب های فراوانی مثل لوامع صاحبقرانی مرحوم مجلسی اول و حلیه المتقین مجلسی دوم به زبان فارسی نگاشته شد. همچنین پرداختن به جامع نگاری و تدوین جوامع حدیثی متاخر شیعه در این عصر رقم خورد. علما و محدثین بزرگ این عصر تصمیم به تدوین جوامع روایی ثانوی شیعه گرفتند که متعلق به محدون ثلاث دوم است یعنی:

محمد بن مرتضی یا همان ملا محسن فیض کاشانی مولف کتاب الوافی(م 1091)

محمد بن حسن شیخ حرعاملی مولف کتاب وسائل الشیع(م 1114 ق)

محمد باقر بن محمدتقی مجلسی مولف کتاب بحارالانوار(م 1110 ق)

کتاب الوافی تالیف ملا محسن فیض کاشانی از علمای بزرگ شیعه است. وی در سال 1007 ق در کاشان متولد شد و نزد اساتیدی همچون پدرش، شیخ بهایی، ملاصدرا، ملا محمدتقی مجلسی و میرداماد تلمذ کرد. وی همراه ملا عبدالرزاق لاهیجی هشت سال از محضر ملاصدرا در کهک بهره برد، ملاصدرا این دو را به دامادی قبول کرد و لقب فیض و فیاض را به آنها داد. ملا محسن فیض کاشانی نزدیک به صد و چهل کتاب تالیف کرده است و از نظر کثرت تالیفات بر بسیاری از عالمان شیعه سبقت گرفته است:

    • در علم تفسیر کنتب تفسیر صافی

    • در حدیث کتاب الوافی و الشافی

    • در اخلاق کتاب المحجه البیضا

و کتب متعدد دیگری در فقه، کلام، عرفان و شعر که همگی قابل استفاده و رجوع اهل فضل می باشد.

علامه طباطبایی می فرماید این مرد جامع علوم است و به جامعیت او در عالم اسلام کمتر کسی سراغ دارم ویژگی او این است که در علوم مستقلا وارد شده و علوم را با هم خلط و مزج نکرده است در تفسیر وارد مسائل فلسفی و عرفانی و شهودی نمی گردد در اخبار و روایات کسی که الوافی را مطالعه کند می بیند وی یک اخباری صرف است و گویی اصلا فلسفه نخوانده است و کتاب های عرفانی و ذوقی نیز او نیز از همین روش تبعیت می کند. مرحوم فیض کاشانی همان کاری که جلال الدین سیوطی در رابطه با روایات صحاح سته اهل سنت کرد و به تهذیب و پالایش آنها پرداخت نسبت به روایات کتب اربعه شیعه انجام داد.

ایشان در رابطه با انگیزه تالیف کتاب وافی در مقدمه کتاب می گوید: سمّیته بالوافی لوفائه بالمهمات و کشف المبهمات، برخی اشکالات و نقایص کتب اربعه و لزوم پیرایش کتب مذکور از این اشکالات وی را بر آن داشت که کتاب وافی را به رشته تحریر درآورد مثلا اشاره کرده که کتاب کافی در فروع و احکام کامل نبوده است و در موارد زیادی روایات متعارض را بیان نکرده است، من لایحضره الفقیه هم از روایات اصول و اعتقادات خالی بوده و فقط فروع را ذکر کرده است و در برخی موارد کلام شیخ صدوق با احادیث و روایات خلط شده است. همچنین بسیاری از روایات فقیه به صورت مرسل آمد است، همچنین تهذیب و استبصار هم مربوط به فروع است و درباره اصول روایاتی نقل نشده است و تکرار در آن زیاد است و در برخی از موارد خلط و تداخل دارد. لذا مرحوم ملا محسن فیض کاشانی به سبب تهذیب و پالایش روایات کتب اربعه کتاب شریف وافی را نگاشت.

ویژگیهای کتاب شریف وافی:

کتاب وافی در مدت نه سال تدوین شده است و مشتمل بر سه مقدمه، چهارده جز و باب و یک خاتمه می باشد.

وافی 27700 روایت دارد. از ترتیب مرحوم فیض ابتدا روایات کافی سپس روایات من لایحضره الفقیه و در پایان هم روایات تهذیب را نقل کرده است روایات استبصار هم به دلیل اشتمال تهذیب بر روایات آن ذکر نشده است.

هر روایتی با توجه به اینکه از کدام کتاب از کدام کتاب اخذ شده با رمزی مشخص شده مثلا:

- روایات کافی با رمزه "کا"

- روایات من لا یحضره الفقیه با رمز"یب"

- روایات تهذیب با رمز "یه" معرفی گردیده است.

اعتبار روایات کافی از آنجا که روایات کتاب وافی در حقیقت همان روایات کتب اربعه می باشد یعنی همه روایاتی که در کتب اربعه آمده با تبویب و تقسیم بندی جدید و حذف مکررات به همراه روش خاصی که در ذکر اسناد آنها آمده، ذکر شده است تابع اعتبار کتب اربعه می باشد.

از دیگر ویژگی های این کتاب می توان به این امور اشاره کرد:

- احادیث تکراری در این کتاب حذف شده است.

- عناوین ابواب در این کتاب یکسان سازی شده است.

- مرحوم فیض ضمن نقل احادیث و روایات متعارض به جمع و تاویل آنها پرداخته است.

- مرحوم فیض به اختلافاتی که میان روایات مشترک کتب اربعه از حیث سند و متن وجود داشته اشاره نموده است.

- استشهاد به آیات قرآنی متناسب با هر باب.-شرح و توضیح برخی روایات و بیان نکاتی پیرامون آنها.

کتاب وافی کتابی مهم و ارزشمند است ولی نتوانسته جایگاه خود را به عنوان یک جامع روایی مورد اعتماد و استناد به دست آورد، شاید به دلیل ترتیب متفاوت این کتاب نسبت به ترتیب کتب اربعه باشد به همین دلیل مشاهده می شود کتابی همانند وسائل شیعه که بعد از آن تالیف شده بیشتر مورد توجه فقها قرار گرفته است،در وافی تطابق ابواب آن بر ابواب فقهی دچار مشکل و سختی هست مثلا ایشان به جای اینکه احکام اموات را در کتاب طهارت ذکر کند باب جداگانه ای با نام کتاب جنائز و فرائض قرار داده است یا باب حدود و دیات و قصاص را در عنوانی به نام کتاب حسبه و احکام و شهادات قرار داده است.

عناوین ابواب کتاب وافی:

کتاب عقل و علم و توحید،کتاب حجت،کتاب ایمان و کفر،کتاب طهارت و زینت،کتاب صلوة و دعا و قرآن، کتاب زکات و خمس و مبرّات(و قرض و عتق و مکاتبه و وقف و هبه)،کتاب صوم و اعتکاف و معاهدات، کتاب حج و عمره و زیارات، کتاب حسبه و احکام و شهادات(و حدود دیات و قصاص و جهاد)،کتاب معایش و مکاسب و معاملات(و اجاره و دین و ضمان و رهن و امانات)، کتاب مطاعم و مشارب و تجملات.،کتاب نکاح و طلاق و ولایات، کتاب جنایز و فرایض و وصیات و کتاب روضة که شامل احادیث متفرقه است.

از دیگر علل کم توجهی به کتاب وافی، اکتفا کردن مرحوم فیض به کتب اربعه و نیاوردن حدیث از دیگر کتب حدیثی است.

همچنین استفاده از رموز و علائم اختصاری خاص و غیر متعارف را می توان از حمله این علل دانست.

کتاب الوافی دارای دو چاپ است چاپ سنگی که در سه جلد رحلی و چاپ جدید که در بیست و شش جلد عرضه شده است.