1404/02/02
بسم الله الرحمن الرحیم
بررسی کتاب دعائم الاسلام/جوامع روایی شیعه /علم رجال
موضوع: علم رجال/جوامع روایی شیعه /بررسی کتاب دعائم الاسلام
بررسی دیگر کتب روایی پس از عصر غیبت:
کتاب دعائم الاسلام
کتاب شریف دعائم الاسلام که نام کامل آن "دَعائِمُ الاِسْلام و ذِکرُ الحَلالِ و الحَرامِ و القَضایا و الاحکام" است، کتابی درباره باورهای دینی و احکام فقهی مذهب اسماعیلی و مهمترین کتاب قاضی‌نعمان در فقه است که به سفارش خلیفه فاطمی، المعز لدین‌الله نگاشته شده است. این کتاب تمامی ابواب معروف فقه را در بر دارد مولف کتاب، قاضی ابوحنیفه نعمان بن ابی عبدالله محمد بن منصور تمیمی مغربی می باشد وی قاضی دولت فاطمی‌ها در مصر بوده و در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم در عهد سه نفر از سلاطین فاطمی زندگی می‌کرده است.
نعمان بن محمد، در مغرب آفریقا، به دنیا آمده است؛ از این روی، شماری او را نعمان بن محمد مغربی نامیده اند و شماری برای جلوگیری از اشتباه شدن این شخصیت با ابوحنیفه معروف، وی را ابوحنیفه شیعی ثبت کرده اند. تألیفات او به ۴۷ کتاب می‌رسد و در حیطه‌های مختلف علوم دینی از قبیل فقه، تفسیر، روایات و... می باشد.
قاضی‌نعمان این کتاب را برپایه کتاب الایضاح خود نوشته است و با حذف سلسله سندها و نیز خلاصه نمودن محتوای آنها و چشم‌پوشی از احادیث متعارض در آن، این کتاب را فراهم نموده است. این کتاب نزد اسماعیلیان جایگاه بلندی دارد و قانون اساسیِ حکومتِ فاطمیان بوده است. برخی از علمای اثناعشری نیز در مباحث فقهی خود از آن استفاده می‌کردند.
اکثر کسانی که در مورد قاضی نعمان مغربی مطلب نوشته اند درباره او مذمتی نکرده بلکه در مورد او مدح و ثنا هم دارند مثلاً:
صاحب مقابیس درباره قاضی ابوحنیفه می‌گوید: هذ الرجل کما یلوه من کتابه من اعاظم شیعه بل الامامیه(صفحه ۶۶).
سید بحرالعلوم هم درباره او می‌نویسد:و قد کان فی بدء امره مالکیا ثم انتقل الامامیه. فوائد الرجالیه جلد ۴ صفحه5).
سید حسین قزوینی هم درباره او می‌گوید: (النعمان بن محمد عالم فاضل).
قاضی نورالله شوشتری هم درباره او می‌گوید:(فی عداد علماء الاعلام و روات اخبار الکرام) در خاتمه مستدرک جلد ۱ صفحه ۱۳۱.
محدث نوری درباره او می گوید: در دعائم الاسلام بیشتر از امام صادق(ع) و ائمه قبلی روایت آمده برخی گفتن این مطلب قرینه بر اسماعیلی بودن قاضی ابوحنیفه است قرینه دیگر هم اینکه که او قاضی دولت فاطمی بوده و فاطمی‌ها در مصر نوعاً اسماعیلی مذهب بودند ولی خود محدث نوری معتقد است که قاضی نعمان تقیه می‌کرده است و قرائنی بر این مطلب وجود دارد همچون نقل روایت ذکر ائمه(ع) بعد از تعقیبات نماز که دلالت می‌کند. ایشان شیعه اثنا عشری بوده است.
این کتاب در دو جلد مباحث مربوط به عبادات و معاملات را جمع آوری نموده است:
جلد اول: به موضوع عبادات اختصاص دارد و در ۸ کتاب موضوعات هفت گانه ایمان،طهارت، صلاة؛(که شامل مباحث راجع به اموات نیز می‌شود)، زکات، صوم، حج وجهاد را ذکر نموده است که این 7 موضوع در نزد شیعیان فاطمی ستون‌های هفت‌گانه اسلام به شمار می‌روند.
جلد دوم: 25 کتاب مربوط به معاملات را مطرح کرده است. در کتاب دعائم الاسلام، آنچه بیش از هر چیز، جلب توجه می کند، احترام و تکریم بسیار نویسنده آن به اهل بیت عصمت علیهم‌السلام است
در مجموع در کتاب دعائم الاسلام، 3455روایت نقل شده است. 84درصد از روایات این کتاب همسو و متحد با روایات امامیه است. این آمار بیانگر نزدیکی محتوای این کتاب به حدیث امامیه است. بیش از 500 روایت(14درصد)، متفردات حدیث قاضی نعمان نسبت به حدیث امامیه هستند که اثری از آنها در منابع روایی امامیه به چشم نمی‌خورد.
همان‌گونه که گفته شد قاضی نعمان در کتاب دعائم، برای روایات سندی ذکر نمی‌کند و تنها به ذکر نام پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله و امامان علیهم‌السلام اکتفا می‌کند. این بی‌سند بودن روایات، موجب ضعف آنها می‌شود و سبب می‌گردد که نتوان به‌صورت مستقل به آنها استناد کرد؛ لذا برخی از علما این کتاب را معتبر نمی‌دانند.مثلا آیت‌الله خویی معتقد است دعائم الاسلام به دلیل اینکه روایاتش مرسل است، معتبر نیست، گرچه خود او شخصیت جلیل القدری بوده است.صاحب جواهر نیز در موارد بسیاری، از روایات این کتاب، به عنوان تایید کننده، استفاده می کند و هیچ گاه روایات آن را به عنوان دلیل مورد توجه قرار نمی دهد؛ زیرا از نظر او، اعتبار این اثر و مورد اعتماد بودن نویسنده آن، ثابت نیست.در مقابل محدث نوری در مستدرک و شیخ الشریعه اصفهانی قائل به اعتبار روایات کتاب دعام الاسلام شدند دلیل بر این ادعا شهادت قاضی نعمان در مقدمه کتاب هست ایشان در مقدمه نوشته غرض ما این است که کتاب جامع و مختصری بنویسیم که مراجعه به آن آسان باشد و مراجعه کننده را از همه اقوال و انظار بی نیاز کند ما در این کتاب به آنچه صحیح و ثابت از روایات اهل بیت عصمت و طهارت است اکتفا کرده‌ایم.
ولی مشکل در توثیق خود قاضی نعمان است و اینکه کتب او از کتب مشهوره‌ای که در جمیع ادوار و تاریخ به آن عمل می‌شده نبوده است(دعائم الاسلام در طول تاریخ، از منظر فقهای امامیه دور نبوده است؛ ولی به دلیل انتساب به فرقه اسماعیلیه، تا پیش از پیدایش جریان اخباری‌گری جایگاهی در فقه امامیه نداشته است. پس از آن، به خاطر رویکرد دانشمندان امامیه نسبت به حفظ میراث اهل بیتعلیهم السلام، با فراز و فرودهایی در کنار سایر منابع فقه امامیه مورد توجه قرار گرفته است).
لذا با توجه به این مطالب نمی توان به روایات این کتاب اطمینان و اعتماد پیدا کرد.این کتاب در سالهای اخیر در دو جلد توسط عبدالله امیدوار ترجمه شده و توسط انتشارات اسماعیلیان به چاپ رسیده است.
