شناخت نامه تهذیب و استبصار3/جوامع روایی شیعه /علم رجال

موضوع: علم رجال/جوامع روایی شیعه /شناخت نامه تهذیب و استبصار3

شروح و حواشی تهذیب الاحکام:

مرحوم آقا بزرگ تهرانی در کتاب خود الذریعة، شانزده شرح و بیست حاشیه بر تهذیب معرفی کرده است. برخی منابع، از آثار دیگری هم نام برده‌اند که حاشیه بر تهذیب الاحکام بوده‌اند؛ مانند حواشی شیخ احمد احسائی،حواشی میرداماد بر کتب اربعه

همچنین ملاذ الاخیار اثر علامه مجلسی در ۱۶ جلد، شرح کامل تهذیب الاحکام است. در این شرح، مطالب بسیاری از دیگر شروح تهذیب، به‌ویژه، شرح محمدتقی مجلسی و عبدالله تستری نقل شده است. شروحی هم بر مشیخه تهذیب(به تنهایی یا همراه با مشیخه کتاب من لایحضره الفقیه) نگاشته شده، مانند حدیقة الانظار اثر محمدعلی بن قاسم آل کشکول. رسالة فی الجمع بین احادیث باب الزیادات من التهذیب از شیخ احمد احسائی نیز نوعی شرح تهذیب است.

علاوه بر کتاب‌های شرح تهذیب الاحکام و حواشی آن، ترجمه‌ها و خلاصه‌هایی از این کتاب هم چاپ شده است؛ از جمله:

ترجمه تهذیب الاحکام، از محمدتقی گیلانی، ترجمه تهذیب الاحکام، اثر محمدیوسف گورکانی،گزیده تهذیب، از محمدباقر بهبودی.،تنبیه الاریب و تذکرة اللبیب فی ایضاح رجال التهذیب، اثر سید هاشم بحرانی و گزیده آن: انتخاب الجید من تنبیهات السید، از حسن دمستانی، رسالة فی اسانید التهذیب، از فخرالدین طُرَیحی، تصحیح الاسانید، اثر میرزا محمد اردبیلی، مؤلف جامع الرواة،ترتیب اسانید کتاب التهذیب، اثر آیت الله بروجردی با خط شیخ حسن نوری همدانی. چاپ نخست این کتاب با نام «تنقیح اسانید التهذیب» چاپ شده است.

کتاب شریف الاستبصار:

کتاب استبصار با عنوان الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار به عنوان چهارمین کتاب از از کتب اربعه شیعه شناخته می شود.این عنوان بیانگر آن است که کتاب به حل رفع تعارض بین روایات اختصاص یافته است و شیخ طوسی آن را پس از اتمام تهذیب و به قصد رفع اختلاف اخبار متعارض تالیف کرده بود،در حقیقت شیخ طوسی پس از آنکه دید این هدف به طور کامل در تهذیب محقق نشد،استبصار را صرفاً برای بیان روایات متعارف و حل تعارض بین آنها نگاشت، پس در حقیقت کتاب استبصار خلاصه‌ای از کتاب تهذیب الاحکام است که به ذکر روایات متعارض پرداخته است یعنی شامل تمام ابواب فقهی نیست بلکه تنها به ابوابی پرداخته که روایات متعارض در آن وارد شده،ایشان در مقدمه استبصار می‌گوید بعضی از اصحاب ما که کتاب تهذیب را که مشتمل بر روایات حلال و حرام است دیده‌اند از ما خواستند که کتابی بنویسیم که در آن جداگانه به روایات متعارض پرداخته شود من نیز این خواسته را اجابت کردم و روایات مطابق با فتوا و سپس روایات مخالف را ذکر کردم و بعد به جمع میان آنها پرداختم. کتاب استبصار از نظر تعداد باب‌ها نیز مختصرتر از کتاب تهذیب است تعداد روایات این کتاب حدود ۵۵۱۱ روایت است که در 925 باب آمده است و همه این روایات هم از روایات متعارض هستند، در آخر کتاب هم بخشی به نام مشیخه ذکر شده است.روش شناسی کتاب استبصار، نحوه ذکر اسناد در این کتاب همانند تهذیب است به طور کلی در این کتاب در برخی از روایات آن همه سند را ذکر کرده و در برخی سند را حذف نموده و لذا برای مشخص شدن سند باید به مشیخه رجوع کرد،در بخش‌های ابتدایی کتاب سند اکثرا کامل ذکر شده ولی در بخش‌های میانی و پایانی غالباً ابتدای سند را با اعتماد بر مشیخه حذف کرده است،سندهای کامل به همان شیوه تهذیب تا پایان جلد دوم وجود دارد و پس از آن جز دو سند هیچ سند کاملی در استبصار نیامده است. مشیخه تهذیب و استبصار مشتمل بر طریق شیخ طوسی به ۳۷ نفر از اصحاب اصول و کتب است و برخی از افراد نیز در مشیخه ذکر نشده‌اند و آنها را مرحوم شیخ طوسی به کتاب فهرست خود ارجاع داده است البته مقداری از روات در فهرست نیز ذکر نشده است لذا مرحوم اردبیلی در رساله ای به نام تصحیح الاسناد سعی کرده این راویان و طرق به آنها را از طرقی غیر از آنچه در مشیخه و کتاب فهرست آمده تصحیح نماید. استبصار اولین کتاب در فقه شیعه است که مستقلاً به جمع بین روایات متعارض پرداخته است. مرحوم شیخ طوسی مبانی ترجیح روایتی بر روایت دیگر را در مقدمه کتاب استبصار آمده که خود یکی از منابع قدیمی فقه الحدیث شیعه و قواعد باب تعارض به شمار می رود. استبصار برخلاف تهذیب به ترتیب کتاب النهایه شیخ طوسی است.

شروح و حواشی بر استبصار:

1. حاشیه ای از محمدبن علی بن حسین عاملی، صاحب مدارک الاحکام

۲. حاشیه ای از حسن بن زین الدین عاملی، صاحب معالم الدین

3.حاشیه ای از میرزا محمد استرآبادی صاحب منهج المقال..

4.استقصاء الاعتبار، که شرحی است از ابوجعفر محمد بن حسن بن زین الدین عاملی(د ۱۰۳۰ق)

۵. حاشیه ای از سیدیوسف خراسانی(در نیمه نخست سده ۱۱ قمری)

۶. مناهج الاخبار، که شرحی است ازحمد بن زین العابدین عاملی

۷. شرحی از ملا محمدامین استرآبادی(د ۱۰۳۶ق)

۸. تعلیقه ای از «میرمحمدباقر استرآبادی»، معروف به میرداماد(د ۱۰۴۰ یا ۱۰۴۱ق)، که گاه از آن به شرح نیز تعبیر شده است. نسخه‌هایی از آن در کتابخانه سپهسالار تهران موجود است.

۹. جامع الأخبار فی ایضاح الاستبصار، که شرحی است از شیخ عبداللطیف شاگرد شیخ بهایی.

۱۰. حاشیه ای از محمود بن غلامعلی طبسی که نسخه خطی آن در کتابخانه مرعشی نگهداری می‌شود.

۱۱. کشف الاسرار، که شرحی است از الاستبصار تألیف سید نعمت الله جزایری(د ۱۱۱۲ق) و نسخه های خطی متعددی از آن را آقابزرگ تهرانی نشان داده است.

۱۲. نکت الارشاد در شرح استبصار، نوشته شهید اول محمد بن مکی