شناخت نامه من لایحضره الفقیه/جوامع حدیثی شیعه /علم رجال

موضوع: علم رجال/جوامع حدیثی شیعه /شناخت نامه من لایحضره الفقیه

ولادت شیخ صدوق(محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی):

پدر شیخ صدوق، مرحوم علی بن حسین بن بابویه قمی، فقیه و محدث و از بزرگان شیعه در عصر امام عسکری(ع) و غیبت صغری بوده است. علی بن حسین بن بابویه متوفی ۳۲۹ و آرامگاه ایشان در قم در جوار حرم حضرت معصومه(س) است.

مرحوم نجاشی در توصیف ایشان می فرماید: شیخ القمیین فی عصرهم و متقدمهم و فقیهم و ثقتهم.

وی با دختر عمویش ازدواج کرده و صاحب فرزند نمی‌شد، نامه‌ای به نایب سوم امام عصر(عج) جناب حسین بن روح نوشت و از او درخواست کرد که از حضرت ولی عصر(عج) بخواهد تا برای او دعا کند تا صاحب فرزندان فقیه شود، در جواب نامه نوشته شد تو از این زن صاحب فرزند نمیشوی ولی به زودی کنیزی دیلمی نصیب تو خواهد شد که از وی صاحب دو فرزند فقیه خواهی شد و حضرت در حق ایشان دعا کردند: و فقک الله لمرضاته و جعل من صلبک اولادا صالحین. بعداً جناب علی بن بابویه از این کنیز صاحب سه فرزند پسر شد. یکی از آن سه، اهل زهد و عبادت بود اما دو فرزند دیگر به نام محمد و حسین از فقها و محدثین بزرگ شیعه شدند. محمد که همان شیخ صدوق می‌باشد شهرت بیشتری پیدا کرد. ولادت شیخ صدوق دقیق مشخص نیست ولی گفته شده در حدود سال ۳۰۵ق و در اوائل سفارت ابوالقاسم حسین بن روح، سومین نائب حضرت، متولد شده است.

عمده فعالیت شیخ صدوق در ری بوده است. آل بویه که حکومت شیعه بوده، زمینه حضور علما و دانشمندان را در ری فراهم کردند از جمله اشخاصی که به دعوت آل بویه به ری منتقل شد، شیخ صدوق بود که از سوی رکن الدوله دیلمی حاکم ری بسیار محترم شمرده می شد.

نبوغ و حافظه سرشار، کثرت دانش به ویژه در حدیث و فقه و رجال،کثرت تالیفات، وثاقت و عدالت،ریاست و پیشوای محدثان در حدیث از ویژگیهای بارز شیخ صدوق بوده است. وی از کسانی است که در انتقال تراث حدیثی امامیه از قم به بغداد بسیار تاثیرگذار بوده است و از نظر کلامی از شخصیت های برجسته مکتب کلامی حدیث گرای قم بوده است.

شیخ صدوق در نگاه بزرگان شیعه:

مرحوم نجاشی در معرفی شیخ صدوق می‌گوید: محمد بن علی بن بابویه قمی ابوجعفر، نزیل الرّی شیخنا و فقیهنا و وجه الطائفه بخراسان.[1]

مرحوم شیخ طوسی نیز می گوید: جليل القدر، يكنى أبا جعفر، كان جليلا حافظا للأحاديث، بصيرا بالرجال، ناقدا للأخبار، لم ير في القميين مثله في حفظه و كثرة علمه، له نحو من ثلاثمائة مصنف.[2]

سید بن طاووس هم می‌نویسد: شیخ الطائفه المتّفق علی علمه و عدالته.[3]

ابن ادریس حلی هم می‌فرماید: جلیل القدر بصیرا بالاخبار ناقدا للآثار عالم،و هو شیخ استادنا المفید محمد بن محمد بن نعمان.

مرحوم محمد تقی مجلسی: وثقه جميع الأصحاب، لما حكموا بصحة أخبار كتابة، بل هو ركن من أركان الدين، جزاه الله عن الإسلام و المسلمين أفضل الجزاء.

مرحوم علامه مجلسی: من عظماء القدماء، التابعين لآثار‌ ‌الأئمة النجباء، الذين لا يتبعون الآراء و الأهواء، و لذا ينزل أكثر أصحابنا كلامه و كلام أبيه منزلة النص المنقول، و الخبر المأثور.

مرحوم مامقانی: التأمل في وثاقه الرجل و عدالته و جلالته، كالتأمل في نور الشمس الضاحي.

مشایخ مرحوم صدوق:

همه اساتید و مشایخ مرحوم شیخ صدوق حدود ۲۵۰ نفرند اعم از مشایخ روایی شیعه و سنی که در سفر به شهرهای مختلف از ایشان روایت نقل کرده است. از بین مشایخ ایشان چهار نفر از همه مهمتر و معروف‌ترند:

اول: پدر ایشان علی بن حسین بن بابویه قمی.

دوم: مرحوم ابن ولید.

سوم: محمد بن علی بن ماجیلویه.

چهارم: محمد بن موسی بن متوکل.

مرحوم صدوق در تالیف کتاب من لایحضره الفقیه بیشتر از کتاب جامع استادش ابن ولید و رساله پدرش علی بن حسین بابویه قمی استفاده کرده و نقل شده ایشان پس از وفات پدر مدت ۱۵ سال از درس محمد بن حسن بن ولید بهره برده است.

شاگردان مرحوم صدوق:

شاگردان زیادی هم از شیخ صدوق تلمذ کردند مثل شیخ مفید، سید مرتضی، ابن غضائری، علی بن محمد بن عباس نجاشی پدر مرحوم نجاشی صاحب کتاب رجال، سید ابوالبرکات علی بن حسین جوزی،برادرش حسین بن علی بن بابویه قمی و حسین بن محمد قمی.

سفرهای شیخ صدوق:

مرحوم شیخ صدوق مسافرت‌های زیادی برای اخذ احادیث و جمع آوری روایت کرد او به نیشابور، مشهد، مرو، بغداد، کوفه،همدان،بلخ، سمرقند و گرگان سفر کرده است و در بسیاری از موارد در خلال اسناد روایاتش به مکان و زمان تحمل حدیث هم تصریح کرده است مثلا در عیون اخبار الرضا صفحه ۱۴ آورده:حدثنا الحاکم فی داره بنیشابور فی سنه اثنتین و خمسین و ثلاث مأه یا در معانی الاخبار صفحه ۱۲۵ حدیث ۱ آورده:حدثنا محمد بن عمر الحافظ بمدینه السلام.یا مثلا کتاب امالی را شیخ صدوق در مشهد املا کرده است. همچنین شیخ صدوق در سنین جوانی در سال ۳۵۵ قمری به بغداد سفر کرد و بسیاری از مشایخ حدیث نزد وی به قرائت کتب مشغول شده و از وی اجازه روایت کتب را دریافت کردند. شیخ مفید و حسین بن عبیدالله غضائری از جمله کسانی است که در بغداد از شیخ صدوق حدیث اخذ نموده و روایت کرده است.

آثار شیخ صدوق:

شیخ طوسی می‌گوید: مرحوم شیخ صدوق نزدیک به ۳۰۰ کتاب داشته است، مرحوم نجاشی هم در رجال ۱۸۷ کتاب از شیخ صدوق نام می‌برد با این وجود تنها ۲۰ کتاب از شیخ صدوق در موضوعات مختلف به دست ما رسیده است همچون کتاب توحید شیخ صدوق، الخصال، الأمالی، کمال الدین و تمام النعمه،ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، صفات الشیعه،فضائل الشیعه،مصادقه الاخوان، علل الشرایع،عیون اخبار الرضاعلیه السلام، معانی الاخبار، فضایل رجب شعبان و رمضان، من لایحضره الفقیه، المقنع در علم فقه، الهدایه در اصول دین و فروع فقهی و اعتقادات شیخ صدوق.