خاتمه فی شرایط جریان اصول/أصالة الاحتياط /الأصول العملية

موضوع: الأصول العملية/أصالة الاحتياط /خاتمه فی شرایط جریان اصول

خاتمة(فی شرائط جریان الأصول)

برای جریان هر اصلی از اصول عملیه باید موضوع آن اصل محقق باشد، اصولیون نوعا در این قسمت خاتمه برخی از شرائط دیگر برای جریان اصول غیر از شروط جریان هر اصل که در جای خود بیان شده را مطرح نموده اند.

أصالة الاحتیاط

آیا در جریان اصل احتیاط علاوه بر تحقق موضوعش، شرط دیگری معتبر است یا نه؟ موضوع احتیاط عنوان درک و رجاء رسیدن به واقع است و هر جا این عنوان محقق شود حسن احتیاط بر آن مترتّب خواهد شد. مرحوم آخوند خراسانی فرموده هر جا عنوان احتیاط محقق شود، حسن و وجوب احتیاط بار می شود و جریان احتیاط شرط دیگری ندارد، مگر در جایی که احتیاط موجب اخلال نظام و عسر و حرج بشود که در این صورت احتیاط حسنی ندارد،بلکه حتی در مواردی که حجّت بر عدم تکلیف داریم در عین حال حسن احتیاط وجود دارد و از بین نمی رود ایشان در کفایه می گوید: أما الاحتياط فلا يعتبر في حسنه شيء أصلا بل يحسن على كل حال إلا إذا كان موجبا لاختلال النظام و لا تفاوت فيه بين المعاملات و العبادات مطلقا بل يحسن أيضا فيما قامت الحجة على البراءة عن التكليف لئلا يقع فيما كان في مخالفته على تقدير ثبوته من المفسدة و فوت المصلحة.[1]

به کلام مرحوم آخوند اشکال شده، اینکه ایشان فرموده: اگر عنوان احتیاط در جایی صادق باشد حسن دارد مگر در موارد اختلال نظام، ظهور در استثناء از حکم دارد یعنی احتیاط در موارد اختلال نظام هست و موضوع دارد ولی حُسن ندارد. اشکال این است که در موارد اختلال نظام اصلا عنوان احتیاط صادق نیست چون اختلال نظام مبغوض مولا است و در جایی که عمل مبغوض مولا باشد، عنوان احتیاط اصلا صادق نیست. ممکن است از این اشکال جواب بدهیم که استثناء حکمی مرحوم آخوند صحیح است چون در عنوان احتیاط درک واقع محتمل اخذ شده است، اگر درک واقع محتمل و اتیان تمام موارد احتمال موجب اختلال نظام شود، احتیاط و درک واقع صادق است و احتیاط موضوع دارد، ولی به جهت مبغوضیت اختلال نظام حسن و محبوبیت ندارد.

در برخی از کلمات آمده که قید و شرط دیگری برای حسن احتیاط لازم است و آن اینکه احتیاط همیشه حسن است مگر در جایی که مخالف احتیاط از جهت دیگری نشود. مثلا در جایی که موافقت قطعیه با تکلیف موجب مخالفت قطعیه با تکلیف دیگری شود، مثلا اگر نجس کردن بدن حرام تکلیفی باشد، احتیاط کردن در انائین مشتبهین که یکی از آن دو نجس است و وضو با هر دو اناء،موجب مخالفت قطعیه با دلیل حرمت نجاست بدن خواهد شد.کلام مرحوم آیت الله خویی در محل بحث این چنین است: أما الاحتياط فلا يعتبر في حسنه شيء، سوى ما اعتبر في تحقق عنوانه، و هو إدراك الواقع على ما هو عليه، و كل ما اعتبر في حسنه فهو على تقدير صحته يرجع إلى اعتباره في صدق هذا العنوان، ضرورة انه مع صدقه لا تبقى حالة منتظرة لحكم العقل بحسنه، فالاحتياط في المعاملات بالمعنى الأعم المقابل للعبادات الشامل للعقود و الإيقاعات و غيرها من التوصليات لا يعتبر في حسنه إلا الجمع بين المحتملات الّذي به يتحقق أصل عنوان الاحتياط، ما لم يؤد إلى اختلال النظام، و لم يخالف الاحتياط من جهة أخرى، إذ مع كونه مخلا بالنظام لا يصدق عنوان الاحتياط، لكونه مبغوضا للمولى. و كذا مع كونه مخالفا للاحتياط من جهة أخرى، فانه لا يصدق عليه عنوان الاحتياط، و إدراك الواقع على ما هو عليه.[2]

احتیاط در عبادات: در خصوص عبادات آیا احتیاط شرط دیگری دارد یا نه؟ چون احتیاط در عبادات گاهی موجب تکرار عمل می شود و گاهی خیرو گاهی شخص محتاط متمکّن از امتثال تفصیلی هست و گاهی نه؟در مواردی که شخص مکلّف تمکن از امتثال تفصیلی ندارد بدون شک احتیاط حسن و مطلوب می باشد ولی اگر مکلّف متمکّن از امتثال تفصیلی با فحص و سوال می باشد مثلا می تواند سوال از قبله کند و یک نماز رو به قبله بخواند، آیا می تواند اکتفاء به امتثال احتیاطی نماید و چهار نماز به چهار طرف بخواند یا خیر؟ این محل بحث و اختلاف است و بحث از آن در کلمات اصولیون در دو مقام مطرح شده یکی در صحت احتیاط با تمکن از امتثال تفصیلی و دوم در کیفیت احتیاط در این زمینه است، در مقام اول در اینکه با تمکّن از امتثال تفصیلی، احتیاط کردن صحیح است یا خیر؟ اقوالی وجود دارد: یک قول این است که احتیاط حسن است مطلقا، قول دوم این است احتیاط جایز نیست و قول سوم تفصیل بین موارد است به این بیان که در جایی که احتیاط مستلزم تکرار عمل است، احتیاط حسن نیست و اگر احتیاط مستلزم تکرار عمل نباشد، احتیاط صحیح و حسن است. نوع متأخّرین قول اول را برگزیده اند چون مشکلی در صحّت احتیاط نیست، و با احتیاط می توان درک واقع نموده و تکلیف محتمل عبادی را انجام داد. در تکلیف عبادی انجام متعلّق عمل به علاوه قصد قربت و اضافه عمل به مولا امر دیگری لازم نیست و در موارد احتیاط این دو امر محقق است و لذا احتیاط صحیح است.

در مقابل چهار وجه برای نفی احتیاط بالجمله یا فی الجمله در موارد تمکن از امتثال تفصیلی گفته شده است:

وجه اول: برای نفی احتیاط با تمکّن از امتثال تفصیلی این است که در عبادت قصد وجه و تمییز معتبر است و با احتیاط نمودن نمی توان در زمان اتیان واجب قصد وجه و تمییز بخصوصه نمود، لذا به جهت فقدان قصد وجه و تمییز احتیاط صحیح نیست.

وجه دوم: اجماعی است که از متکلّمین شیعه همچون سید مرتضی و سید رضی ادعا شده که ترک تعلّم و فحص و عمل به احتیاط در این موارد صحیح نیست.

وجه سوم: مرحوم شیخ انصاری فرموده با تکرار عمل و احتیاط نمودن در صورت تمکّن از امتثال تفصیلی لعب به امر مولا خواهد شد و با روحیه عبادی بودن عمل سازگاری ندارد.