توضیح مسائل مستحدثه/تلقیح مصنوعی /پزشکی

موضوع: پزشکی/تلقیح مصنوعی /توضیح مسائل مستحدثه

تعریف مسائل مستحدثه و مصادیق آن:

مراد از مسائل مستحدثه، مسائلی است که به طور صریح در آیات و روایات، حکم آن بیان نشده است، همچنین در فتاوای فقهای گذشته نیز حکم آن بیان نشده است. بدین ترتیب در مستحدثه بودن هر مسئله، دو قید معتبر است: اول مطرح نبودن حکم آن در آیات و روایات به طور خاص یا عام، و دوم، نپرداختن فقهای گذشته به استنباط حکم و تفریح آن از اصول.در رابطه با تعریف اصطلاحی مسائل مستحدثه بین شیعه و عامه،تعاریف متعددی در کتب معاصرین آمده است که هریک مشتمل بر نکاتی می باشد که به برخی از آنها اشاره می شود:

الف) دیدگاه اهل سنت

اصطلاح موجود میان اهل سنت، خصوصاً فقهای مالکی مذهب، آن است که از مسائل مستحدثه به عنوان «نوازل»(جمع نازله به معنای رویداد) تعبیر می کنند و برای فقه النوازل سه شرط را معتبر می شمارند:

شرط اول: آن است که بحث درباره مسائلی باشد که در عالم خارج به وقوع پیوسته اند و مجرد امر خیالی و فرضی نباشند، چه آنکه وقوع آنها در خارج محال باشد یا محال نباشد؛ مثلاً نماز خواندن در کره مریخ. پرداختن به مسائل غیر واقع را فقهای نص گرا، مثل حنبلیان، امری ناپسند می دانند و از سلف خود نقل می کنند که وقتی از آنها درباره حکم نازله ای می پرسیدند، به سبب شدت ورع قبل از پاسخگویی می پرسیدند که آیا چنین چیزی واقع شده است یا نه؟ ولی گرایش فقهای عقل گرا، مثل ابو حنیفه و پیروانش، پرداختن به مسائلی بود که هرچند واقع نشده اند، اما در شرف وقوع هستند و پرداختن به آنها را امتیازی برای فقیه به لحاظ پیشرو بودن می دانستند.

شرط دوم: آن است که این مسائل تازه به وقوع پیوسته باشند و پیش تر به وقوع نپیوسته باشند. بنابراین مسائلی که در قرن دهم یا یازدهم مستحدثه بوده اند، مثل استفاده از دخانیات، امروزه جزو مسائل مستحدثه نیستند.

شرط سوم: برای مسائل مستحدثه آن است که این مسائل مورد ابتلای مردم بوده و دانستن حکم آنها نیاز عمومی مردم باشد. بنابراین مسائلی که جدیداً به وقوع پیوسته اند، ولی محل ابتلای عموم مردم نیستند و به ندرت محل ابتلای فردی خاص قرار می گیرند، مثل نماز در کره ماه، از جمله مسائل مستحدثه نیستند. همچنین مسائلی که به تازگی به وقوع پیوسته اند، اما حکم شرعی خاصی ندارند از جمله آنها نیستند؛ مانند سیل، زلزله، رانش زمین و سوراخ شدن لایه ازن و مانند آن.

در اینجا باید به تفاوت میان واژه «مستحدث» با چند واژه مشابه، مثل نوازل، وقایع و مستجدّات توجه کرد. «نوازل» مسائل واقع شده(وقایع) است که جدید بوده و محل ابتلا است و حکمی شرعی می طلبد. «وقایع» یعنی هر چیزی که روی دهد، خواه جدید باشد یا نباشد و خواه حکمی بطلبد یا نطلبد. «مستجدات» یعنی مسائل جدید، چه الان باشد یا مفروض و مقدَّرباشد، چه آنکه حکمی شرعی بطلبد یا نطلبد و چه آنکه دانستن حکم آن محل نیاز مردم باشد یا نباشد.

تا اینجا دانستیم که اهل سنت از مسائل جدید با اصطلاحاتی همانند نوازل، واقعات، مستجدات، و اصلاحاتی نزدیک به آن همچون الفتاوى المعاصره، المشكلات، الاجوبة و الحوادث و... یاد می کنند.در تعریف فتاوا یا قضایای فقهی معاصر، گفته اند که مراد از آن همان مسائل جدید فقهی است که پیش تر مطرح نبوده و هم اکنون اجتهاد می طلبد. برای اجتهاد در این مسائل، علاوه بر شروط عمومی اجتهاد و توجه به مقاصد شریعت، شروط خاصی نیز معتبر است. این شروط که برای مجتهد و فقیه پویا به خصوص لازم اند، عبارتند از: وسعت نظر، ممارست، مهارت، فطانت و زیرکی، همچنین مردم شناسی. سپس ضوابطی برای اجتهاد نوازل برشمرده اند که عبارتند از: استفراغ وسع، التزام به نصوص، عدم اجتهاد در مسائل قطعی، مراعات عادات و عرف ها، مراعات ضرورت یا حاجت، مراعات مصلحت، و مراعات اقتضائات زمان و تطور زندگی و همچنین پرهیز از افتادن به ورطه توجیه شرعی امور واقعه.

ب) دیدگاه شیعه

فقهای شیعه به طور ضمنی مسائل مستحدثه را تعریف کرده اند و هریک به خصوصیتی برای معرفی این دسته مسائل توجه کرده اند. تعابیر مختلف آنان به ترتیب زیر است:

۱. المسائل المستحدثه هی المسائل التي لم يكن مبحوثاً(تقریرات میرزا هاشم آملی)؛

۲. التي لم يتعرض لها الفقهاء في كلماتهم(تقریرات مرحوم آیت الله خویی و مرحوم فاضل لنکرانی)؛

۳. التي لم يتعرض لها القدماء(تقریرات مرحوم آیت الله خویی)؛

۴. التي لم تكن معنونة من قبل في كتب القوم(تقریرات آیت الله خویی و مرعشی نجفی و سبحانی)؛

۵. غير المعنونة في كلمات الفقهاء(صاحب منتهی الدراية و صاحب اوثق الوسائل)؛

۶. التي توجد في عمود الزمان و في كل عصر و عصر، بل كل يوم و يوم(تقریرات آیت الله مکارم شیرازی)؛

۷. التي تعترضهم على مرّ الزمن(شرح کفایه محقق اصفهانی)؛

۸. التي لم يكن لها موضوع في الأزمنة السابقة، بل حدث موضوعها تكويناً في القرون المتاخرة(مرحوم آیت الله فاضل لنکرانی)؛

۹. التي لم يكن منها في الأعصار السابقة عين و لا أثر(تقریرات مرحوم آیت الله سید محمود حسینی شاهرودی)؛

۱۰. غير الموجودة في الكتاب و السنة(تقریرات آیت الله سبحانی)؛

۱۱. التي لم يجتهد فيها المجتهد الحيّ(شیخ علی كاشف الغطاء)؛

۱۲. التي لم يكن في زمان المعصوم، فلم يكن مستند الحكم الأصول العامة، لأنه لم يكن في زمان المعصوم حتى صدر عنه قول أو فعل أو تقرير في خصوصه(برخی معاصرین)

آیت الله مکارم شیرازی در تعریف مسائل مستحدثه می فرماید: «هر موضوع جدیدی که حکم شرعی می طلبد، چه آنکه در سابق مطرح نبوده، مثل پول های رایج در زمان ما که اعتباری هستند، یا مطرح بوده ولی برخی قیدهای آن تغییر یافته باشد، مثل اعتبار مالیت برای بعضی اعیان نجس، همچون دم چون در گذشته خرید و فروش خون به لحاظ تصرفاتش بود که شناخته شده بوده مثل خوردن خون که میان یهودیان و مسیحیان متداول بود؛ اما امروزه مصارفی دیگر پیدا شده که پیش تر معهود نبوده است، مثل تزریق به فرد دیگر یا تولید فرآورده های خونی و انواع داروها، تمام این موارد جزء مسائل مستحدثه خواهند بود.

تعریف دیگری که برخی فقهای معاصر برای مسائل مستحدثه ارائه کرده اند این است که ضابطه مسائل مستحدثه آن است که موضوعش در عصر صدور نصوص قابل تصور برای مردم و معقول نبوده است تا از شمول نصوص بر آنها بحث شود؛ مثل ترقيع و پیوند اعضا که چون اساساً انجام این کار در زمان صدور نصوص متصور و معقول نبوده است، درباره آن سؤال و جواب نشده است.

بر اساس این معیار که ارائه شده می توان مسائل مستحدثه را به سه قسم تقسیم کرد:

قسم اول: موضوعات یا متعلقاتی که محل ابتلا نیستند و بدین لحاظ به آنها هیچ توجهی نشده است تا از حکمشان سؤال شود؛ هرچند در عصر تشریع اگر به آنها التفات می شد، آنها را اموری ممکن الوجود می دانستند، مثل تزریق خون در داخل رگ ها و نماز و روزه در مناطق قطبی شمال و جنوب.

قسم دوم: موضوعات و متعلقات غیر مبتلا و غیر ممکن الوجود نزد عرف عصر تشریع، بر فرض التفات به آنها، مثل پیوند اعضا.

قسم سوم: موضوعات و متعلقاتی که فقها به آنها نپرداخته اند؛ مثل مجرمی که باید بر او حد جاری شود. گاه با استفاده از دارو، همه بدن یا محل اجرای حد یا تعزیر را بی حس می کنند تا درد را احساس نکند.

در تقسیم بندی دیگری مسائل مستحدثه را با توجه به قابلیت اندراج آن ها در ابواب مختلف فقهی می توان در دو قسم قرار داد:

الف) مسائل مستحدثه ای که از سنخ مسائل مالی هستند، اعم از عقود مستحدثه و یا مسائلی که به عقود مستحدثه نمی پردازند ولی مرتبط با مسائل مالی هستند؛ مانند ضمان کاهش ارزش پول.

ب) مسائل مستحدثه ای که با امور مالی مرتبط نیستند که خود انواع مختلفی دارند: برخی از آن ها مربوط به بحث طب هستند؛ مانند بحث تلقیح مصنوعی، ترقیع و پیوند اعضا و تشریح. برخی از آن ها مربوط به بحث عبادات هستند؛ مانند نماز و روزه در مناطق قطبی یا نماز در سفرهای فضایی که تشخیص وقت های نماز در آن ممکن نیست یا وقت نماز به معنای زوال شمس و طلوع و غروب قابل تحقق نیست و مثل سعی در طبقات مسعی یا طواف در طبقات فوقانی. برخی از آنها طبی و عبادی نیستند بلکه مربوط به معاملات به معنای اعم می باشند؛ مثل ذبح به وسیله دستگاه ها و ابزارهای جدید، یا خساراتی که ناشی از جنایات بوده و بیشتر از دیه مقدر باشد، یا احداث خیابان در مواردی که متوقف بر تخریب خانه های مردم است.