تبادر/الوضع /المقدمة

موضوع: المقدمة/الوضع /تبادر

بررسی ضرورت تعیین معنای حقیقی الفاظ در ادله‌ی احکام و مباحث فقهی

استاد ابتدا یادآوری کردند که این بحث دنباله‌ی مبحث «علامات وضع» در کفایه‌الاصول است و رابطه‌ی مستقیم دارد با مباحث لغوی و فهم متون شرعی. سپس بیان کردند :گاهی در فقه یا اصول فقه، در هنگام بررسی ادله‌ی احکام یا روایات، با الفاظی سروکار داریم که معنای آنان مورد اختلاف یا ابهام است.

برای مثال، در باب‌های وصیت، اقرار، وقف، نذر یا نکاح، همین که بدانیم کلمه در معنای حقیقی خود به کار رفته یا مجازی، در حکم فقهی تأثیر می‌گذارد.برخی از بزرگان که این بحث لغوی را لازم نمی‌دانند، زیرا به نظر آنان مسئله‌ی حقیقت و مجاز یک بحث ادبی است نه فقهی.

اما استاد تصریح می‌کند که:

این سخن درست نیست؛چرا که در بسیاری از ابواب فقه، مثل قضا یا شهادات، تعیین موضوع حکم، متوقف بر شناخت معنای حقیقی لفظ است.بنابراین، تعیین راه‌های کشف معنا و تشخیص استعمال حقیقی یا مجازی ضروری فقه است، نه موضوعی حاشیه‌ای.

تقسیم اول — حقیقت و مجاز بر اساس دو مبنا

این بحث بر دو مبنا مطرح است:

مبنای مشهور:

در نظر مشهور اصولیین و لغویان،

استعمال حقیقی یعنی استعمال لفظ در ما وُضِعَ له (آنچه لفظ برای آن وضع‌شده)،

و استعمال مجازی یعنی استعمال لفظ در غیر ما وُضِعَ له، با وجود نوعی علاقه یا مشابهت.

به تعبیر دیگر، تفاوت حقیقت و مجاز تفاوت در مُستَعمَلٌ فِیه است —

در حقیقت، معنا همان موضوع‌له است،

در مجاز، معنا غیر موضوع‌له است.

مبنای دوم — دیدگاه سکاکی و آیت‌الله بروجردی:

بر پایه‌ی این دیدگاه:بین حقیقت و مجاز از جهت مستعملٌ فیه تفاوتی نیست؛در هر دو فرض، مستعملٌ فیه همان معنای حقیقی است.تفاوت در مرحله‌ی ادراک عقلی است؛یعنی در استعمال مجازی، لفظ همچنان در معنای حقیقی به کار می‌رود، ولی ذهن از آن به کمک قرینه، معنایی ثانوی را می‌فهمد.به تعبیر سکاکی، «الفرق بین الحقیقة و المجاز عقلیّ لا لغویّ».آیت‌الله بروجردی نیز تأکید دارند که این تمایز، تمایزِ اعتباری ذهنی است، نه لفظی و وضعی.

نتیجه‌ی بحث:

    1. در هر دو دیدگاه، شناخت موضوع‌له و استعمال حقیقی نقشی بنیادین در تحلیل متون فقهی دارد؛چون هر حکمی تابع فهم درست از موضوع و لفظ است.

    2. اگر مجاز را استعمال در غیر موضوع‌له بدانیم، باید در هر آیه و روایت بررسی کنیم که آیا قرینه‌ای بر مجاز وجود دارد یا نه.

    3. اگر مبنای سکاکی را بپذیریم، تعامل ما با نصوص آسان‌تر می‌شود، زیرا بسیاری از استعمال‌های به ظاهر مجازی را نیز می‌توان در محدوده‌ی استعمال حقیقی توضیح داد.

استاد سپس نتیجه می‌گیرند:

در هر حال، اصول فقه بی‌نیاز از این مبحث نیست.شناخت معنای حقیقی الفاظ، مقدمه‌ی فهم مراد متکلم شرعی است و از این‌رو از مسائل مقدّمی در استنباط احکام شمرده می‌شود.

در جلسه‌ی آینده تطبیق‌های فقهی و عرفیِ بیشتر بررسی خواهند شد.