تبادر/الوضع /المقدمة

موضوع: المقدمة/الوضع /تبادر

تبادر

تبادر یکی از راه‌های کشف موضوع‌له و معنای حقیقی است، ولی شرطی دارد.

شرط کاشف بودن تبادر

آن شرط این است که تبادر ناشی از ذات لفظ باشد، نه از غریبه و عامل بیرونی لفظ. نکته این است که استناد معنا به لفظ و انکشاف معنا از لفظ، معلوم‌الاستناد باشد؛یعنی باید بدانیم که خود لفظ منشأ این تبادراست، نه قرینه‌ای خارجی یا ذهنی.در نتیجه اگر جایی معنای حقیقی معلوم نباشد و ندانیم که این معنای برداشت‌شده از لفظ به ذات لفظ مستند است یا به قرینه خارجی (مقالیه یا مقامی)، در چنین موردی نمی‌توانیم بگوییم منشأ این معنا لفظ است یا غلبه وضعی.این مطلب را مرحوم آخوند خراسانی در «کفایه‌الاصول» بیان فرموده‌اند.

برخی از شارحین کفایه مانند:مرحوم فیروزآبادی در عنایة‌الاصول، مرحوم آقای حکیم در حقائق‌الاصول،و مرحوم مروج در منتهی‌الهدایه،این تبیین مرحوم آخوند را تأیید کردند و نقدی بر آن وارد نکردند.

برائت

اما در نقطه مقابل آنها، مرحوم ایروانی در جلد اول «نهایة النهایة» (صفحه ۲۵) دیدگاهی مخالف دارد.او معتقد است همان‌گونه که وقتی علم داریم معنایی از ذات لفظ تبادر کرد، آن تبادر علامت حقیقت است، در صورت شک در استناد معنا نیز باید اصل عقلایی را جاری کرد.یعنی: اگر نمی‌دانیم این معنا از وضع است یا از قرینه، باید اصل عدم غریبه را اجرا کنیم یعنی فرض کنیم قرینه‌ای در کار نیست و بر اساس همین اصل بگوییم تبادر، حقیقی است.به بیان دیگر، مرحوم ایروانی قائل است که چه در مورد علم به استناد معنا، چه در مورد شک در استناد،تبادر علامت حقیقت است و این عموم را نتیجه اجرای «اصل عدم غریبه» می‌داند.

اشکال به مبنای برائت

اما در مقابلِ نظر ایروانی،مرحوم آقای حکیم (صاحب حقائق‌الاصول) نقدی دارد:گرچه اصل عدم غریبه عقلایی است، نه تعبدی (مثل استصحاب)،اما بنای عقلا محدود است به جایی که استناد معنا به لفظ معلوم باشد.در جایی که شک در تحقق آن است، بنا و سیره‌ای از عقلا وجود ندارد.همچنین مرحوم مروج تعبیر مشابهی دارد:حداکثر «شک در تحقق بنا» وجود دارد،و وقتی در اصل بنای عقلا تردید داریم، اجرای اصل عقلایی بی‌وجه است.

در نهایت، خلاصه دیدگاه‌ها چنین است:

آخوند خراسانی و پیروانش: تبادر فقط وقتی علامت حقیقت است که استناد معنا به خود لفظ معلوم باشد.

ایروانی: در صورت شک هم با اصل عدم غریبه می‌توان تبادر را علامت حقیقت دانست.

آقای حکیم و مروج: اصل عدم غریبه در اینجا جاری نیست، چون بنای عقلا فقط در مورد علم به استناد وجود دارد.