موضوع: معاد در قرآن/سوره آل عمران /آیات 190-194

الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی محمد واله الطاهرین و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم.

آیه ۱۹۲ آل عمران و مفهوم اخزی در معاد

آیه صد و نود و دو از سوره آل عمران چنین است: ﴿رَبَّنَا مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ وَ مَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ﴾[1]

این آیه یکی از آیاتی است که به بحث معاد اشاره دارد. قسمت ﴿مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ﴾به مسئله خزی می‌پردازد. در جلسات گذشته، از جهت لغوی و معنایی به این واژه پرداختیم و بحث شد که «اخزی» به چه معناست:

خدای متعال در این آیه می‌فرماید: هر کسی را که وارد آتش می‌کنید، او را اخزی کرده‌اید. بر اساس برخی روایات، این اخزی به معنای خلود در آتش است و مخصوص کسانی است که در مقابل کبریایی حضرت حق ایستاده‌اند، مانند فرعونیان، مشرکین و کفار آگاه و قدرتمند. این افراد در آتش مخلد خواهند بود.

با این تعریف، برخی از گروه‌ها مانند مستضعفان، کفار ضعیف یا گنهکاران از میان مؤمنان، که ممکن است به جهنم بروند، با این معنای شدید اخزی همخوانی ندارد.

مفهوم مشترک معنوی اخزی

برخی روایات نشان می‌دهد که گنهکاران مؤمن یا گروه‌های مختلف انسانی که به جهنم می‌روند، اخزی برای آنها به صورت مشترک معنوی است. بدین معنا که لفظ «اخزی» برای یک معنای کلی وضع شده و افراد مختلف مصادیق متفاوت آن هستند. مثال دیگر آن، لفظ «انسان» یا «حیوان» است؛ هر انسان یا حیوانی مصداق آن کلی است، اما خصوصیات افراد متفاوت است.

بنابراین، اخزی نیز یک مفهوم کلی و اعتباری است که شدت و ضعف دارد:

قلدران و کسانی که مستقیماً با حق و معاد مقابله کرده‌اند، بیشترین درجه خلود در آتش را تجربه می‌کنند. این‌ها سقف اخزی هستند.

در پایین طیف، شیعیان یا مؤمنان گنهکار به نوعی مجازات موقت و پاک‌کننده دچار می‌شوند؛ مانند حمامی داغ که بدن را پاک می‌کند و پس از آن فرد آماده ورود به بهشت و شایستگی آن می‌شود.

نتیجه‌گیری

بنابراین، اخزی[2] به معنای رسوایی یا شرمندگی است، ولی این رسوایی در افراد مختلف، شدت و ضعف متفاوت دارد. برای گناهکاران مؤمن، اخزی جنبه تربیتی و پاک‌کننده دارد و سرانجام به تعالی و شایستگی بهشت می‌انجامد. برای کسانی که مقابل حق ایستاده‌اند، اخزی به صورت خلود در آتش است و شدیدترین شکل رسوایی و عذاب را تجربه می‌کنند.

این تبیین کمک می‌کند تا مفهوم اخزی و خلود در جهنم را در چارچوب عدالت و رحمت الهی و تفاوت میان افراد بهتر درک کنیم.

مفهوم اخزی، اهانت و شفاعت در آیه ۱۹۲ آل عمران

در ادامه بحث اخزی، لازم است به موضوع اهانت و توهین نیز اشاره شود. توهین، اهانت، اذیت و شکنجه همه از مصادیق اخزی هستند. برخی افراد نیاز دارند که مورد تو‌هین و مسخره قرار گرفتن قرار گیرند؛ این نوع اخزی در سطح پایین‌تر است و با مفهوم استحیا و شرمندگی درونی مرتبط می‌شود. در این حالت، فرد فقط خجالت می‌کشد و از عمل خود شرمنده می‌شود، بدون اینکه به شدت خلود در آتش گرفتار شود.

این نکته با ادامه آیه تأیید می‌شود: ﴿وَ مَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ﴾

واژه ﴿وَ مَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ﴾ در اینجا حالیه است و بیانگر این است که ظالمین هیچ یاری‌کننده‌ای ندارند. این موضوع به بحث شفاعت مربوط است؛ یعنی برخی افراد توسط شفیعان از جهنم نجات پیدا می‌کنند.

در ادبیات قرآن، ظالم کسی است که بت‌پرست باشد یا مشرک باشد، و نه کسی که فقط به خود ظلم کرده است؛ مثل کسی که بگوید: ﴿ظَلَمْتُ نَفْسِي﴾[3] . این نوع ظلم، قابل جبران است و شامل توبه و استغفار می‌شود. بنابراین، عبارت ﴿وَ مَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ﴾ مختص کسانی است که مخلد در جهنم هستند و هیچ کمک‌کننده‌ای ندارند.

از این رو، می‌توان نتیجه گرفت که اخزی به معنای رسوایی و خجلت، محدود به خلود در آتش نیست. اگر آیه فقط به قلدران و مستکبران اختصاص داشت، دیگر شامل مؤمنان گناهکار و گروه‌های مختلف نمی‌شد.

بنابراین، توسعه مفهوم اخزی بر اساس شواهد قرآنی و روایی چنین است: گروهی از کسانی که وارد جهنم می‌شوند، ماندگار هستند و شامل آنانی می‌شوند که در مقابل توحید و معاد ایستاده‌اند، حق را انکار کرده و با لجاجت و تفرعن پای حق نایستاده‌اند. سایر افراد که به مرحله ظلمت و عناد نرسیده‌اند، ممکن است از طریق شفاعت یا تجربه اخزی محدود، از جهنم رهایی یابند.

این تحلیل نشان می‌دهد که اخزی می‌تواند درجات مختلف داشته باشد و شامل رسوایی، شرمندگی و خلود در آتش بسته به نوع اعمال و موقف فرد در مقابل حق است.

و صلی الله علی محمد و آله