موضوع: معاد در قرآن/سوره آل عمران /آیات 190-194

چند سالی است که تحت عنوان «معاد در قرآن» از ابتدای قرآن کریم، آیاتی را که مشتمل بر واژگان و مفاهیمی چون مرگ، قیامت، بهشت و جهنّم است، مورد تدبّر و بررسی قرار داده‌ایم. در ضمن این مباحث، گاه به مناسبت وارد موضوعات گوناگونی همچون معارف معاد، ادبیات، منطق، فلسفه، کلام و حدیث شده‌ایم.

این جلسه، نخستین جلسه از سال تحصیلی جدید (۱۴۰۴ ـ ۱۴۰۵) است و ادامه‌ی مباحث سال گذشته را پی می‌گیریم. در آنجا به سوره آل عمران، آیات ۱۹۰ و ۱۹۱ و چند آیه پس از آن رسیده بودیم. این آیات جنبه مناجاتی و دعایی پررنگی دارند و در روایات آمده است که شب‌زنده‌دارانِ سحرخیز، با نظر به آسمان‌ها این آیات را تلاوت می‌کنند. ازاین‌رو ما نیز آن‌ها را مورد تدبّر و واکاوی قرار دادیم.

آخرین جمله‌ای که مورد بحث قرار گرفت چنین بود: ﴿أعوذ بالله من الشیطان الرجیم ربّنا ما خلقت هذا باطلاً سبحانک فقنا عذاب النار﴾[1]

اهل تفکر و زبان مناجات

این آیه شریفه بیان می‌کند که انسان‌های متفکّر و صاحبان لبّ، هنگامی‌که موتور اندیشه‌شان به حرکت درمی‌آید و فطرتشان فعّال می‌شود، زبانشان به مناجات باز می‌شود و چنین می‌گویند: ﴿ربّنا ما خلقت هذا باطلاً﴾.

اینجا برهان نظم، برهان حکمت و برهان عدالت نهفته است. آسمان و زمین و شب و روز همه دلالت بر غایت و حکمت دارند.

نکته تفسیری مرحوم شیخ طوسی

مرحوم شیخ طوسی در التبیان فی تفسیر القرآن[2] ذیل این آیه نکته‌ای بیان می‌کند. ایشان متعرض آن است که چرا در عبارت آیه، با آنکه قبل از آن الفاظی چون «السماوات»، «اللیل»، «النهار» و «الأرض» آمده که همگی مؤنث یا جمع مؤنث‌اند، به جای «هذه» از «هذا» استفاده شده است.

ایشان می‌فرماید: مرجع «هذا» همان «خلق» است؛ یعنی:«ربّنا ما خلقت هذا الخلق باطلاً».

البته مرحوم شیخ به همین مقدار بسنده کرده و شرح بیشتری نداده است.

وجوه تفسیری برای «هذا»

اینجا می‌توان دو وجه اصلی را برای تبیین کلام شیخ طوسی ذکر کرد:

۱. وجه ساده و لفظی

«هذا» به «خلق» برمی‌گردد، و «خلق» در معنای اسم مفعول، یعنی «المخلوق». در این صورت، «هذا المخلوق» اشاره‌ای است به همه‌ی موجودات هستی که جامع و فراگیرند.

۲. وجه عقلی و فلسفی

وجه دقیق‌تر آن است که «خلق» به معنای فعل الهی در مقام فاعلیت دانسته شود. خداوند متعال در مقام خالقیت، فعل جامعی دارد که همان «خلق» است. این خلق در مرتبه ذات، قدیم و ذاتی است، امّا در عالم خارج و وجود، به افعال متکثّر و حادث شعبه‌شعبه می‌شود: بخشی محسوسات، بخشی معقولات و ... .

بدین‌ترتیب، آنچه در این آیه «هذا» به آن اشاره دارد، «خلق حادث» است، که فعل خارجی پروردگار است. در حالی‌که اصل خالقیت الهی (خلق ذاتی) قدیم و عین ذات اوست: «إنّ الله قدیر بذاته».

پس افعال خداوند (آسمان، زمین، شب و روز و ...) مخلوق خالقیت ذاتی پروردگارند. ازاین‌رو «خلق» هم فعل خداست و هم آفریده خدا.

نسبت خلق به حق و باطل

این تعبیر «ما خلقت هذا باطلاً» ناظر به آن است که فعل خداوند باطل نیست. در حقیقت، آنچه در عالم وجود جلوه‌ی باطل پیدا می‌کند، افعال است نه ذوات. برای مثال، عدالت فعل حق است، و ظلم فعل باطل است. بنابراین، این نگاه معرفتی در مقام مناجات با پروردگار چنین معنا می‌دهد که: «خدایا، این فعل تو، این خلق تو، باطل نیست؛ بلکه حق است و نشانه‌ای از حکمت و عدالت توست.» ثمره‌ی این خلق، پیدایش آسمان‌ها و زمین و نظم موجود در آن‌هاست. از همین‌رو بلافاصله تسبیح الهی و درخواست نجات از آتش دوزخ ذکر می‌شود:﴿سبحانک فقنا عذاب النار﴾[3] .