موضوع: معاد/آل عمران /190- 194

بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله رب العالمین، و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین، و لا حول و لا قوة إلا بالله العلی العظیم.

بیست و یکمین جلسه از سلسله جلسات تدبر در قرآن کریم، در جوار مرقد مطهر حضرت امیرالمؤمنین، مولی الموحدین علی بن ابی‌طالب (علیه صلوات المصلین) و در کنار مرقد مرحوم شیخ طوسی (رضوان الله علیه)، در ناحیه شمالی حرم مطهر و مسجد شیخ طوسی برگزار شد. در این جلسه، مباحثی از کتاب شریف «تبیان» اثر مرحوم شیخ طوسی ارائه گردید.

زمینه بحث

در این ایام که به تدبر در آیات معاد اختصاص یافته بود، در روزهای چهارشنبه به بررسی آیاتی از سوره آل عمران پرداختیم. به آیه ۱۹۴ رسیدیم و مناسب دیدیم که آیات ۱۹۰ تا ۱۹۴ به طور خاص مورد تدبر، تفحص و مباحثه قرار گیرد؛ چرا که این آیات، حاوی نکات و معارف ویژه‌ای است.

با توجه به فرصت حضور در حرم مطهر، به نیابت از شما طلاب عزیز علوم دینی و در کنار وظایف تبلیغی، مناسب دیدم که بخشی از مباحث طلبگی و علمی روزانه نیز دنبال شود. از این جهت، در کنار مرقد شیخ طوسی، متن تفسیر ایشان ذیل آیه ۱۹۰ سوره آل عمران را بررسی کرده، خلاصه فرمایشات ایشان را ارائه داده و سپس متن عربی تفسیر را به همراه ترجمه در اختیار عزیزان قرار می‌دهم؛ این اقدام، افزون بر ماهیت علمی و قرآنی، موجب اتصال معنوی به این عالم ربانی و تبرک به دعا در نجف اشرف خواهد بود.

تبیین مطالب تفسیری مرحوم شیخ طوسی در ذیل آیه ۱۹۰

دلالت‌های پنج‌گانه آیه شریفه: مرحوم شیخ طوسی (رضوان الله علیه) در تفسیر خود می‌فرماید که آیه شریفه بر پنج مطلب دلالت دارد:

    1. وجوب دقت، تفکر و تدبر در هستی. هر انسان مؤمنی موظف است در درون و بیرون خود به دقت بیندیشد و اهل تفکر باشد.

    2. ضرورت اعتبار و انتقال به حقایق. پس از تأمل در آسمان، زمین و آیات الهی، لازم است انسان به اصول، حقایق و علل این آفرینش منتقل گردد.

    3. لزوم استدلال عقلی بر خداشناسی. اثبات صانع و وحدانیت خداوند باید بر مبنای برهان و استدلال عقلی صورت پذیرد.

    4. ستایش اهل تفکر و برهان. شایسته است کسانی که با اندیشه و استدلال به حقایق ایمان می‌آورند، مورد مدح و ستایش قرار گیرند و از تقلید در باورهای اعتقادی پرهیز شود.

    5. ابطال دیدگاه مخالفین تفکر و استدلال. دیدگاهی که وجوب نظر، تفکر، عبرت‌گیری و استدلال در دین را انکار کند، باطل است.

دلایل دلالت آیه بر مطالب فوق

شیخ طوسی (رضوان الله علیه) دو دلیل بر این دلالت‌ها بیان می‌کند: 1. خبر از خلقت و حدوث. آیه شریفه از خلقت و حدوث خبر می‌دهد که خود دلیلی بر وجود خالق است. 2. خبر از تغییر و تحول. اشاره به اختلاف شب و روز (اختلاف اللیل و النهار) دارد که دلالت بر وجود و یگانگی خداوند متعال می‌کند.

دلایل عقلانی بر استلزامات این اخبار: مرحوم شیخ (رضوان الله علیه) برای استلزام این اخبار به معارف توحیدی، شش نکته ذکر می‌فرماید:

    1. زمینه‌سازی تفکر در آسمان و زمین. تفکر، حرکتی از معلومات به سوی مجهولات است و مطالعه آسمان و زمین این حرکت را تسهیل می‌کند.

    2. لزوم انتقال از عظمت موجودات به صانع. تفکر در موجودات عظیم چون ماه و خورشید، انسان را به وجود صانع منتقل می‌کند.

    3. نظم موجود در حرکت اجرام آسمانی. نظم موجود در حرکت شب و روز و ستارگان، نشانه‌ای از وجود تدبیر الهی است.

    4. تأمل در زمین و موجودات آن. موجودات زمینی به عنوان آیات الهی، انسان را به شناخت مبدأ متعال هدایت می‌کنند.

    5. آمد و شد شب و روز. این آمد و شد مکرر نشانه‌ای از تدبیر و حکمت الهی است.

    6. نظم و نیازمندی موجودات. موجودات در عین نظم و اتقان، نیازمند به وجودی مستقل و بی‌نیاز می‌باشند.

نتایج این تفکر و تدبر عبارت‌اند از:

اعتقاد به وجود خالق، ایمان به قدرت خالق، ایمان به علم خالق، شناخت حکمت خالق، ایمان به بی‌نیازی (غنا) و صمدیت خالق، رد شباهت خالق به اجسام، (زیرا خالق اجسام نمی‌تواند خود جسم باشد.)، اعتقاد به قدم خالق (زیرا خالق حادث نیست بلکه قدیم و ازلی است) و بر مطلق بودن قدرت خداوند متعال تأکید می‌کند. ایشان بیان می‌دارد که قدرت پروردگار محدود نبوده، بلکه شامل تمامی اجناس و موجودات است.

تحلیل متن تفسیر شیخ طوسی

مرحوم شیخ طوسی می‌فرماید: «فیه هذه الآیه دلالة»؛ در این آیه (یعنی آیه ۱۹۰ سوره آل عمران که می‌فرماید: ﴿إنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ﴾) دلالتی وجود دارد بر:

وجوب نظر و تفکر «وجوب النظر والفکر»

وجوب عبرت‌گیری از آنچه در خلقت مشاهده می‌شود «الاعتبار بما یشاهد من الخلق»

وجوب استدلال بر خداوند متعال «استدلال علی الله»

مدح و ستایش کسی که چنین صفاتی داشته باشد «مدح من کانت صفته هذه»

رد دیدگاه کسانی که این وجوبات را انکار می‌کنند «رد علی من انکر وجوب ذلک»

و نیز کسانی که گمان می‌کنند ایمان تنها از طریق تقلید و خبر حاصل می‌شود «زعم أن الایمان لایکون إلا تقلیدا و بالخبر».

شیخ طوسی با این بیان، پیش از دوران وحید بهبهانی، گرایش اخباری‌گری را رد می‌کند و اهمیت تفکر و استدلال در ایمان را برجسته می‌سازد.

استدلال شیخ طوسی بر دلالت آیه

ایشان برای اثبات دلالت آیه بر این وجوبات می‌فرماید: «لأنه تعالی أخبر عما فی خلق السماوات والأرض»؛ زیرا خداوند متعال در این آیه از خلقت آسمان‌ها و زمین خبر داده است. «واختلاف اللیل والنهار من الدلالات علیه»؛ اختلاف شب و روز از نشانه‌های وجود و یگانگی خداوند است. به بیان دیگر، خود اخبار قرآن از این وقایع طبیعی، به منزله‌ی استدلالی عقلی و برهانی است که انسان را به تأمل وادار می‌کند.

سیر تفکر عقلی بر پایه آیه شریفه

شیخ طوسی مسیر عقلانی استدلال را این‌گونه ترسیم می‌کند: هر کس در عظمت آسمان‌ها، ستارگان، افلاک و نظام دقیق آن‌ها «فكر في السماوات وعظمها وعجائب ما فيها من النجوم والأفلاك ومسير ذلك على التقدير الذي تسير عليه» بیاندیشد؛ و نیز در زمین و منافع گوناگون آن و نظم آمد و شد شب و روز و مصالح موجود در آن‌ها تفکر کند «فكر في الأرض وما فيها من ضروب المنافع، وفي اختلاف الليل والنهار ومجيئهما بالأوقات والأزمنة التي فيها المصالح واتساق ذلك وانتظام بعضه إلى بعض وحاجة بعضها إلى بعض»، و دریابد که این نظم چنان است که اگر یکی از اجزای آن نباشد، سایر اجزا جای آن را پر نمی‌کنند «حتى لو عدم شئ منه لم يقم ماسواه مقامه»، به علم و یقین خواهد رسید که: «علم أن ذلك لا يكون إلا من مدبر قادر عليم حكيم واحد»؛ یعنی، این نظام نمی‌تواند جز از جانب مدبری قادر، عالم، حکیم و واحد صادر شود.

شروط لازم برای مدبر حقیقی

اگر تنها قادر باشد اما عالم نباشد، قدرت او کفایت نمی‌کند (لأنه لو كان قادرا ولم يكن عالما بالعواقب لما أغنت القدرة شيئا). اگر عالم باشد اما حکیم نباشد، علم او بی‌ثمر خواهد بود (ولو كان عالما غير حكيم في فعله لما أغنى العلم شيئا). اگر بیش از یک مدبر وجود داشته باشد، نظم و تدبیر مختل خواهد شد (ولو كانا اثنين ما انتظم تدبير ولا تم خلق)، و درگیری و برتری برخی بر برخی دیگر رخ خواهد داد (ولعلا بعضهم على بعض). همانگونه که خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿لو كان فيهما آلهة إلا الله لفسدتا﴾[1]

مسئله‌ی غنا و بی‌نیازی خداوند

مرحوم شیخ طوسی (رضوان الله علیه) در ادامه بحث، به مسئله‌ی غنا و بی‌نیازی خالق پرداخته و آن را به صورت استفهام انکاری مطرح می‌کنند: می‌فرماید: «فكيف ينسب إلى الفقر» چگونه می‌توان فقر را به خالقی نسبت داد که «كان جميع ما في السماوات والأرض بيده»؛ تمام آنچه در آسمان‌ها و زمین است در ید قدرت اوست؟ خالق این همه نظم و عظمت، نمی‌تواند نیازمند مخلوقات خود باشد.

نقد فرضیه‌ی وابستگی خالق

سپس شیخ می‌فرماید: «أم كيف يكون غنياً من كان رزقه بيد غيره إذا شاء رزقه وإذا شاء حرمه» چگونه ممکن است کسی غنی باشد، در حالی که رزق او به دست دیگری باشد و هرگاه بخواهد به او روزی دهد و هرگاه نخواهد، محرومش کند؟ این بیانی است برای نفی هرگونه وابستگی از خالق به مخلوقات.

نفی شباهت خالق به مخلوقات

سپس شیخ طوسی به مسئله‌ی عدم شباهت خالق با مخلوق می‌پردازد: «ويدل على أن خالق الجسم لايشبهه» دلالت می‌کند بر این‌که خالق جسم به جسم شباهتی ندارد. «لأنه لو أشبهه لكان محدثاً مثله» اگر خالق، شبیه مخلوقات خود می‌بود، او نیز حادث و نیازمند به خالقی دیگر بود.

دلالت بر قدیم بودن خداوند

نتیجه این است که: «ويدل على أنه قديم، لأنه لو كان محدثاً لاحتاج إلى محدث، ولأدى ذلك إلى مالايتناهى» خداوند قدیم است؛ زیرا اگر حادث می‌بود، به خالقی نیاز داشت و این منجر به تسلسل می‌شد که باطل است.

شیخ در ادامه، بحث قدرت را چنین تکمیل می‌کند: «ويدل أيضاً على أنه قادر على جميع الأجناس» این مطلب نیز دلالت دارد که خالق، بر همه‌ی اجناس و انواع موجودات قدرت دارد؛ زیرا: «لأنه من قدر على الجسم يقدر على سائر الأجناس» هر که بتواند بر خلق اجسام قدرت یابد، بر سایر انواع نیز قادر است.

تأمل در نشانه‌های خلقت

شیخ دوباره به محور اندیشه و تفکر در آفرینش بازمی‌گردد: «ووجه الدلالة من خلق السماوات والأرض على الله هو أن الإنسان إذا فكر ورأى عظمها، وثقل الأرض ووقوفها على غير عمد يقلها، وحركة السماوات حولها لاعلى شئ يدعمها،» دلیل بودن خداوند از تأمل در عظمت آسمان‌ها، سنگینی زمین و پایداری آن بدون ستون، و حرکت آسمان‌ها بدون تکیه‌گاه، آشکار می‌شود.

اثبات توحید و صفات واجب الوجود

از مجموع این دلایل چنین نتیجه گرفته می‌شود: «علم أن الممسك لذلك هو الذي لايشبه الأجسام ولا المحدثات» کسی که نگهدارنده‌ی این نظام است، شبیه اجسام و پدیده‌های حادث نیست. زیرا: «لأنه لو اجتمع جميع الخلق على أن يمسكوا جسماً خفيف المقدار» اگر تمام خلائق جمع شوند، نمی‌توانند حتی جسمی کوچک را این چنین بدون ستون نگه دارند.

بنابراین اثبات می‌شود که خالق: موجودی واجب الوجود، واحد و احد، عالم، قادر، حکیم، غنی و صمد است. تمامی ممکنات وابسته به او هستند و هیچ چیز در ذات خود بی‌نیاز نیست.

در پایان و در جوار مرقد مطهر مرحوم شیخ طوسی (رضوان الله علیه)، ضمن یاد کردن از تمامی دوستان، متعلمان، اساتید و طلاب علوم دینی، این دعا به محضر الهی تقدیم شد: خداوند متعال زیارت «امین الله» که افضل زیارات در فرهنگ اهل بیت (علیهم‌السلام) است، نصیب همه فرماید و بهره‌ی نورانیتی برای دنیا و آخرت عطا فرماید.

اللهم اغفر للمؤمنين والمؤمنات؛ به ویژه والدین، اقوام، خویشان و اموات طلاب علوم دینی، همه بهره‌مند از نورانیت و مغفرت الهی شوند، به برکت صلوات بر محمد و آل محمد: اللهم صل على محمد وآل محمد.