ادامه‌ی بحث خطابات قانونی حضرت امام

مشغول بررسی خطابات قانونی حضرت امام رضوان‌الله‌تعالی‌علیه در بحث ما نحن فیه هستیم. یکی از مواردی که حضرت امام از این فرآورده‌ی فکری خود استفاده کرده، خروج از محل ابتلا در ما نحن فیه است.

ادامه‌ی عبارت ایشان را که بخشی از آن در جلسه‌ی قبل خوانده شد، اکنون از انوار الهدایة [1] می‌خوانم:

«فتحصّل ممّا ذكرنا: أنّ خروج بعض الأطراف عن محلّ الابتلاء ممّا لا تأثير له في منجّزيّة العلم الإجماليّ»

یادمان باشد این تعبیر «لا تأثير له في منجّزيّة العلم الإجماليّ» در کلام ایشان آمده است.

در مباحث گذشته، سخن از فعلیت تکلیف بود؛ ایشان فرموده بودند فعلیت تکلیف از بین نمی‌رود، اما درباره‌ی منجّزیت صحبتی نکرده بودند. باید ببینیم حضرت امام این تعبیر «لا تأثير له في منجّزيّة العلم الإجماليّ» را از کجا آورده‌اند.

طرح اشکال (إن قلت)

یکی از ان قلت‌ها و ایرادهای مهم به فرمایش و استدلال حضرت امام، صحیحه‌ی علی بن جعفر است.

خود امام روایت را مطرح می‌کنند و پاسخ می‌دهند.

متن روایت چنین است: «و أمّا صحيحة عليّ بن جعفر (عليه السلام) عن أخيه- الواردة فيمن رعف فامتخط، فصار الدم قطعاً صغاراً»

که قبلاً خواندیم: شخصی دماغش خون آمد، عطسه زد، خون را به‌صورت پودر درآورد و در ظرفی که کنارش بود ریخت.

طبق ظاهر روایت: «فأصاب إناءه»[2] یعنی به ظرفش خورد. در حالی که نمی‌دانست داخل ظرف ریخته یا بیرون ظرف. بیرون ظرف، خارج از محل ابتلا است؛ داخل ظرف محل ابتلا است.

امام می‌فرمایند: «فحمله على‌العلم الإجماليّ بإصابة ظهر الإناء أو باطنه المحتوي للماء» این روایت حمل شده بر علم اجمالی به این‌که خون یا به پشت ظرف خورده یا به داخل ظرف که آب در آن بوده.

برای تأیید فرمایش امام، گفته می‌شود که احتمال دارد خون به باطن ظرف خورده ولی به آب نرسیده، و این یکی از احتمالات است. «و حملها على خروج ظاهر الإناء عن محلّ الابتلاء- كما صنع العلّامة الأنصاريّ‌» و این روایت بر خروج پشت ظرف از محل ابتلا حمل شده است، چنان‌که علامه انصاری چنین کرده‌اند. اما امام می‌فرمایند: «فلا يخلو من غرابة» این حمل، خالی از غرابت نیست، یعنی دور از ذهن است که بگوییم پشت ظرف خارج از محل ابتلاست.

حضرت امام می‌فرمایند: «فإنّ ظاهر الإناء الّذي يكون تحت يد المكلّف و داخلًا في استعمالاته كيف لا يكون محلّ ابتلائه؟» پشت ظرف زیر دست مکلف است و در استعمالات او داخل است.

چگونه ممکن است محل ابتلایش نباشد؟ پس باید روایت را ـ بعد از ظهورش در اصابت آب ـ بر معنای دیگری حمل کرد.

امام می‌فرمایند: «فلا بدّ من حملها- بعد ظهورها في إصابة الماء-: إمّا على ما ذهب [إليه‌] شيخ الطائفة» یعنی باید روایت را، بعد از ظهورش در اصابت آب، بر همان حملی که شیخ الطائفة فرموده، حمل کرد.

یادمان باشد این روایت را پیش‌تر نیز خوانده بودیم و از استادم مرحوم آیت‌الله فلسفی رضوان‌الله‌علیه نقل کردیم که ایشان هم همین اشکال را داشتند و فرمودند روایت مجمل است.

امام نیز همین را می‌فرمایند: خارج از ظرف، محل ابتلا نیست.

اما باید دقت کرد که خروج از محل ابتلا را نسبت به تکلیف بسنجیم، نه نسبت به ذات شیء. مثلاً وقتی می‌گوییم «خروج از محل ابتلا»،

یعنی نسبت به آن تکلیفی که مناسب آن است.

در اینجا مکلف می‌خواهد از آب ظرف برای وضو استفاده کند؛ پشت ظرف که محل وضو گرفتن نیست، پس نسبت به تکلیفِ وضو، پشت ظرف خارج از محل ابتلا است.

این همان بیان حضرت امام در ادامه‌ی بحث خروج از محل ابتلا در انوار الهدایة است.

امام (قده) می‌فرمایند باید روایت را بر ظهورش در اصابت ماء حمل کنیم: «إمّا على ما ذهب [إليه‌] شيخ الطائفة (رحمه اللّه)- من أنّ الأجزاء الصغار جدّاً- ممّا لا يدركها الطرف» وقتی عطسه می‌زند، ذرات خون به‌صورت پودر درمی‌آیند و در ظرف می‌ریزند. چشم این ذرات را نمی‌بیند.

امام فرموده‌اند چیزی که چشم درک نمی‌کند، اشکال ندارد.

شیخ الطائفة گفته است: «من أنّ الأجزاء الصغار جدّاً- ممّا لا يدركها الطرف، و لا بدّ لرؤيتها من استعمال الآلات المكبّرة» یعنی این اجزاء بسیار ریزند و برای دیدنشان باید از وسایل بزرگ‌نمایی استفاده کرد.

«ممّا لا حكم له شرعاً» یعنی این ذرات حکمی شرعی ندارند، زیرا از موضوع عرفی خارج‌اند؛ مثل اجزای بسیار ریزی که در نظر عرف فقط به‌صورت «رنگ» دیده می‌شوند، نه جرم مستقل.

در کلمات امام تعبیر «یستبین» آمده است؛ یعنی چیزی که برای چشم آشکار شود. پس تا زمانی که این ذرات دیده نمی‌شوند، اشکالی ندارد. وقتی خون به‌صورت پودر درآمد و در ظرف ریخت، چون چیزی دیده نمی‌شود، مشکلی نیست.

بر این اساس، وجهی دارد که روایت را بر فرمایش شیخ طوسی حمل کنیم؛ زیرا مورد روایت، مربوط به همین مسئله است و ربطی به خروج از محل ابتلا ندارد.

در حالی که شیخ اعظم و برخی دیگر از فقها، از این روایت استفاده کرده‌اند و گفته‌اند: هر جا یک طرف از اطراف علم اجمالی از محل ابتلا خارج باشد، علم اجمالی منجّز نیست.

اما امام می‌فرمایند: این روایت بر همان معنایی حمل می‌شود که شیخ فرموده است، نه بر خروج از محل ابتلا.

تفاوت علم به اصابت و رؤیت

«و لا ينافي العلمَ بالإصابة؛ فإنّ العلم بها غير إدراك الطرف» علم به اینکه خون به جایی اصابت کرده، غیر از ادراک حسی و رؤیت با چشم است.

در باب طهارت و نجاست، علم به اصابت کافی نیست؛ باید رؤیت حسی حاصل شود. بنابراین، این حمل، معنای قابل قبولی ندارد و نوعی حمل آبکی است.

«و إمّا حملها على إبداء الشكّ في أصل الإصابة مطلقاً» یعنی بگوییم روایت درباره‌ی کسی است که اصلاً شک دارد خون به ظرف رسیده یا نه؛ در این صورت، اصلاً علم اجمالی وجود ندارد، بلکه شک بدوی است.

«نعم حملها على خروج ذلك عن قاعدة الشبهة المحصورة بعيد» حمل روایت بر اینکه خارج از قاعده شبهه محصوره است، بعید است. زیرا اگر شبهه محصوره باشد، پس علم اجمالی وجود دارد.

نتیجه‌ی فرمایش امام درباره‌ی تأثیر خروج از محل ابتلا

نهایتاً طبق مبنای خطابات قانونیه حضرت امام، خروج از محل ابتلا تأثیری در منجّزیت ندارد.

این کاری است که حضرت امام انجام داده‌اند، و شبیه دیدگاه استاد ما است که در نهایت فرمود روایت مجمل است.

موید بودن روایت برای بحث خروج از محل ابتلا

هرچند روایت مجمل است، اما طبق استفاده‌ی شیخ اعظم و دیگران، می‌تواند مؤیِّد باشد برای بحث ما نحن فیه.

زیرا در هر جا که یک طرف علم اجمالی از محل ابتلا خارج شود، از تحت قدرت عرفی مکلف بیرون می‌رود. و مکلف نسبت به آن هیچ کنش و واکنشی ندارد.

هرجا کنش و واکنش نباشد، از مصادیق عدم قدرت عرفی است؛ حداقلِ قدرت عرفی آن است که انسان بتواند اراده و فعل یا ترک انجام دهد.