موضوع: اصول عملیه/اصالة الاشتغال /شک در مکلف به

تنبیه پنجم: تکمیل بحث شبهه غیرمحصوره

در تنبیه پنجم به انتهای بحث شبهه غیرمحصوره رسیدیم. دو نکته به عنوان تتمه و تکمله‌ی بحث مطرح شد:

نکته اول قبلاً مورد بحث قرار گرفت و به پایان رسید. اکنون به نکته یا امر دوم می‌پردازیم.

نکته دوم: اطراف علم اجمالی کثیر در شبهه غیرمحصوره

امر دوم این است که اگر ملتزم شویم که علم اجمالی منجز نیست، در شبهه غیرمحصوره تکلیف زا نخواهد بود، در صورتی که اطراف علم اجمالی هر طرف کثیر باشد. مثال: در صورت مواجهه با الکثیر فی الکثیر، مانند آنکه شخصی بین صد گوسفند مردد شود، اما در واقع هزار رأس گوسفند وجود دارد، این وضعیت بررسی می‌شود.

در این بحث، دو مبنای مهم ذکر شد: مبنای شیخ اعظم و مبنای مرحوم نائینی

این دو مبنا اهمیت ویژه‌ای دارند و به همین دلیل، محقق روحانی رضوان الله تعالی علیه، صاحب المنتقی، از مرحوم نائینی تبعیت کرده است. مطالعه‌ی درس خارج ایشان برای فهم عمیق‌تر توصیه می‌شود. توجه داشته باشیم که بحث، بحث علمی و فقهی است و به کارهای فکری و سلیقه‌ای افراد مرتبط نیست؛ هر کس با هر گرایشی، اگر محقق باشد، تحقیقات او قابل استفاده است.

بررسی وضعیت کثیر در کثیر

حال اگر اطراف علم اجمالی کثیر در کثیر باشد، باید بازگردیم به مبانی باب شبهه غیرمحصوره و بررسی کنیم که آیا علم اجمالی منجز هست یا منجز نیست؟

مبنای موضوعی دو نوع است (البته دو نوع دیگر هم هست):

    1. مبنای شیخ اعظم

    2. مبنای مرحوم نائینی

    3. اجماع فقها

    4. قاعده عسر و حرج

این چهار مبنا، چارچوب اصلی بحث را تشکیل می‌دهند و تحلیل وضعیت کثیر در کثیر بر اساس آن‌ها صورت می‌گیرد.

پاسخ به وضعیت کثیر در کثیر بر اساس مبنای شیخ

اگر مبنای شیخ را انتخاب کنیم، مبنای ایشان چنین است[1] : «علم اجمالی در اطراف شبهه غیرمحصوره اگر در حدی باشد که تکلیف موهوم شود، چون شبهه غیرمحصوره تکلیف می‌شود موهوم، پس منجز نیست.» در مثال صد تا گوسفند بین هزار تا: تکلیف موهوم نیست، تکلیف قویه است. لذا علم اجمالی منجزه است. به بیان دیگر، طبق مبنای شیخ انصاری، وقتی نسبت چنین است، شبهه غیرمحصوره تکلیف موهوم ایجاد نمی‌کند و علم اجمالی اثر خود را در تکلیف حفظ می‌کند.

مبنای مرحوم نائینی در شبهه غیرمحصوره

طبق مبنای مرحوم نائینی، ایشان می‌فرمود[2] : «شبهه غیرمحصوره، علم اجمالی منجز نیست، چون مخالفت قطعیه امکان ندارد. وقتی مخالفت قطعیه امکان نداشت، پس موافقت قطعیه واجب نیست.» در اینجا (در پرانتز) خاطر شریف داشته باشید: منجزیت علم اجمالی آن وقتی در اوج هست و قابل ملاحظه است که موجب وجوب موافقت قطعیه باشد. وجوب موافقت قطعیه این را می‌گویند: «خانه پرش». نه حرمت مخالفت قطعیه، بلکه وجوب موافقت قطعیه.

بنابراین، چون مخالفت قطعیه ممکن نیست، موافقت قطعیه نیز واجب نیست. مثال: در وضعیت «کثیر در کثیر» مثل هزار گوسفند، چون امکان ندارد مکلف مخالفت قطعیه را نسبت به همه انجام دهد، وجوب موافقت قطعیه نیز ندارد. لذا طبق مبنای مرحوم نائینی، کثیر در کثیر مثل قلیل در کثیر است: علم اجمالی منجز نیست. ایشان شبهه غیرمحصوره را فقط در شبهه تحریمیه منحصر می‌دانست و می‌فرمود: در شبهه وجوبیه، چون مخالفت قطعیه امکان دارد، وجوب موافقت قطعیه برقرار است و احتیاط لازم است. این، مبنای دوم در بررسی شبهه غیرمحصوره است.

مبنای سوم: اجماع

گفته می‌شود که: «علم اجمالی در شبهه غیرمحصوره منجز نیست.» اما نکته این است که نمی‌توانیم اینجا فتوا بدهیم. دلیلش این است که علما بسیارند و جای ما نیست که بخواهیم فتوا دهیم. بعضی قائل‌اند به این که در وضعیت «کثیر در کثیر» (مثلاً صد تا گوسفند بین هزار تا) احتیاط واجبه است و فتوا به احتیاط داده‌اند. بنابراین، اجماعی که نقل می‌شود، کل اتفاق بر عدم تنجیز نیست و نمی‌توان آن را اجماع کامل دانست.

مبنای چهارم: قاعده عسر و حرج

در این قاعده: مکلف باید مرتکب نشود، مرتکب نشود، مرتکب نشود تا عسر و حرج لازم بیاید. به محض این که عسر و حرج لازم شد، علم اجمالی منجز نیست. میزان آن نیز مشخص است: اگر در شبهه غیرمحصوره بخواهیم مخالفت قطعیه نکنیم یا موافقت قطعیه کنیم، عسر و حرج لازم می‌آید، و پس از آن، علم اجمالی منجز نخواهد بود. مثال: در شبهه غیرمحصوره گوسفندها، باید ترک کنید، ترک کنید، ترک کنید تا وقتی که نتوان ادامه داد. از آن لحظه به بعد، علم اجمالی منجز نیست. نکته: این دو مورد، یعنی اجماع و قاعده عسر و حرج، دو نکته کلی در بحث شبهه غیرمحصوره هستند.

پایان‌نامه بحث شبهه غیرمحصوره

سؤال این است که آیا بحثی که مرحوم نائینی به آن اشاره کرده، واقعاً به شبهه غیرمحصوره اختصاص دارد به شبهات تحریمیه یا عمومیت دارد؟

    1. طبق مبنای مرحوم نائینی:

بله، این شبهه غیرمحصوره اختصاص دارد به شبهات تحریمیه. دلیلش این است که: مبنای مرحوم نائینی این است که شبهه غیرمحصوره، شبهه‌ای است که مخالفت قطعیه آن امکان‌پذیر نیست. این حالت در شبهات تحریمیه رخ می‌دهد. زیرا در شبهات وجوبیه، مخالفت قطعیه امکان دارد؛ مثلاً اگر نذر کرده باشید که یکی از هزار گوسفند را صدقه دهید، مخالفت قطعیه امکان‌پذیر است و می‌توانید عمل نکنید. اما در شبهات تحریمیه که بحث ارتکاب است، انجام عمل حرام است و امکان ندارد که مکلف مخالفت قطعیه کند، حتی اگر زندگی‌اش فلج شود.

نتیجه فتوای مرحوم نائینی: اگر شبهه غیرمحصوره تحریمیه باشد: «لایجب الاحتیاط» دلیل: مخالفت قطعیه امکان ندارد، بنابراین موافقت قطعیه نیز واجب نیست. اگر شبهه غیرمحصوره وجوبیه باشد: «وجب الاحتیاط» دلیل: چون مخالفت قطعیه ممکن است، احتیاط واجبه لازم است.

    2. مبنای شیخ اعظم

طبق مبنای شیخ اعظم: کلاً احتیاط واجب نیست، چه شبهه تحریمیه و چه شبهه وجوبیه. دلیل: ملاک، موهومیت تکلیف است؛ ملاک موهومیت، تکلیف بود و این حالت هم در شبهه تحریمیه و هم در شبهه وجوبیه وجود دارد.

    3. مبنای اجماع

طبق مبنای اجماع مجمعین: هیچ فرقی بین شبهه تحریمیه و شبهه وجوبیه قائل نشده‌اند. نتیجه: اجماع دارند بر عدم وجوب احتیاط مطلق، چه شبهه غیرمحصوره تحریمیه و چه شبهه غیرمحصوره وجوبیه.

    4. مبنای عسر و حرج

مشخص است که میزان عمل به این مبنا: چه شبهه وجوبیه و چه شبهه تحریمیه، وقتی شبهه غیرمحصوره شد، مکلف موظف است ارتکاب عمل ممنوعه را ترک کند تا جایی که حد عسر و حرج فرا رسد. در شبهه وجوبیه نیز به همین شکل است؛ امتثال واجب است تا جایی که عسر و حرج حاصل شود.

تنبیه پنجم و جمع‌بندی

در تنبیه پنجم، پنج عنوان مطرح شد: شک در مکلف، شک در مکلف به، علم اجمالی، شبهه محصوره و شبهه غیرمحصوره

اصطلاح دقیق‌تر: «اشتغال» به نظر بهتر است تا «احتیاط»؛ زیرا: احتیاط در اینجا مشترک بین اخباری و اصولی است.

اخباریون: در شبهات بدویه (شک در مکلف) احتیاط می‌کردند. اصولیون: برائت می‌دانستند. اینجا، شک مربوط به مکلف است، یعنی تکلیف محرز است ولی متعلق به تکلیف دچار شبهه شده است، چه به سبب شبهه حکمیه و چه شبهه موضوعیه. نهایتاً، اشتغال یقتضی الاحتیاط است.

تفاوت احتیاط اخباریون با احتیاط اصولیین این است که احتیاط اصولیین بعد از تحقق تکلیف است اما احتیاط اخباریون قبل از تحقق تکلیف است.

این پنج تنبیه به پایان رسید. تنبیه ششم سیأتی ان‌شاءالله.