موضوع: اصول عملیه/اصالة الاشتغال /شک در مکلف به

شک در مکلف به در اطراف علم اجمالی در تدریجیات

مقدمه

کلامی را از مرحوم محقق عراقی ذکر کردیم و طبق فرمایش این بزرگوار به این نتیجه رسیدیم که علم اجمالی در اطرافی که تدریجی هستند منجز است؛ زیرا تکلیف جعل شده، قانون جعل شده است و این قانون به مرور زمان اثر خود را می‌گذارد.

مثلاً: نذر کرده‌ام دو روز اول ماه یا دو روز آخر ماه را روزه بگیرم. این علم اجمالی باعث اشتغال یقینی ذمه است که فراغ یقینی را اقتضا می‌کند، چه در روز اول باشد چه در روز آخر.

جمع‌بندی مرحوم آیت‌الله خوئی

مرحوم آقای خوئی رضوان‌الله تعالی علیه برای جمع‌بندی بحث، اقوال را چنین بیان می‌کند:

1. قول اول: علم اجمالی تنها در صورتی منجز است که تکلیف فعلی باشد. در اطراف تدریجی، در روز اول وجوب روزه برای من فعلی نیست؛ لذا برائت جاری می‌شود، و در روز آخر نیز همین‌گونه است.

2. قول دوم (شیخ اعظم): اگر علم به ملاک تام داشته باشیم، علم اجمالی در حکم فعلیت تکلیف است؛ مثل نذر: «نذر کرده که روز اول یا نیمه یا آخر ماه روزه بگیرد.» در این صورت، علم به ملاک تام وجود دارد، و تکلیف منجز است. اما اگر ملاک معلوم نباشد، مثل زنی که مضطربه است و نمی‌داند حیضش در کدام سه روز ماه است، علم اجمالی منجز نیست. شیخ اعظم در این موارد استصحاب عدم حیض را جاری می‌داند و در نهایت در برخی اطراف، برائت را حاکم می‌کند[1] .

3. قول مرحوم نائینی: در اطراف علم اجمالی مطلقاً اصل جاری نمی‌شود؛ نه در یک طرف و نه در مجموع اطراف. علم اجمالی علت تامه برای وجوب موافقت قطعیه و حرمت مخالفت قطعیه است[2] . ایشان معتقد است علم به تکلیف موجب اشتغال ذمه است؛ نه خطاب فعلی خاص. (مرحوم آقای خوئی این نظر را می‌پسندند)

اما مرحوم محقق عراقی[3] بر خلاف مرحوم نائینی اینگونه می‌گوید: خطابات تکلیفیه بر مکلف جعل شده و همین جعل قانون کافی است برای تنجز تکلیف نه علم تکلیف.

حضرت امام خمینی نیز در بیان خود فرمودند: قانون اجتناب از نجس یا وجوب روزه، جعل شده و مکلف باید این قانون را از ذمه تخلیه کند؛ این امر جز با احتیاط در شبهات تحریمیه (ترک تمام اطراف) یا شبهات وجوبیه (انجام تمام اطراف) ممکن نیست.[4]

نتیجه‌گیری

نظریهٔ نائینی، محقق عراقی، امام خمینی و آیت‌الله خوئی یک نتیجه دارد: علم اجمالی، چه در تدریجیات و چه در غیر تدریجیات، منجز تکلیف است.

برخلاف شیخ اعظم که در تدریجیات، علم اجمالی را در صورت فقدان ملاک تام، منجز نمی‌داند.

پس: علم اجمالی مانند علم تفصیلی ذمه را مشغول می‌کند و احتیاط در همهٔ اطراف لازم است.

هذا تمام الکلام در این تنبیه چهارم تا ان شاالله برسیم به ادامه بحث إن شاء الله.