موضوع: اصول عملیه/تخییر /شک درتکلیف

بحث ما در دوران امر بین محذورین بود و گفتیم این بحث به دو صورت تصور می شود:

1. در احکام استقلالیه یعنی در وجوب و حرمت های مستقل مانند مقام اول نمازجمعه واجب است یا حرام که حکم کلی نماز است.

2. در احکام ضمنیه و غیر مستقل مانند اجزا و شرایط.

مرحوم شیخ اعظم کانه بحث جزئیت و مانعیت را به احکام تکلیفیه استقلالیه ملحق نمود که در آنجا تخییر مطرح بود، ولی محقق خوئی رضوان الله تعالی علیهما و عده ای دیگر به تفصیل نشستند و بحث دوران امر بین محذورین در غیر مستقلات یعنی احکام ضمنیه را دارای فروع و صوری معرفی کردند؛ در جلسه گذشته مطرح شد که در جزئیت و مانعیت هرگاه مکلف شک نمود دو علم اجمالی تصور می شود که به یک علم اجمالی باید بها داد اما با علم اجمالی دیگر نمی توان کاری کرد.

وقتی شک داریم آمین بعد از حمد در نماز واجب است یا حرام، یک علم اجمالی داریم که باید آن را پاسداری نمود و آن علم اجمالی به اینکه نمازی بر مکلف واجب است یا با آمین و یا بدون آمین که البته این علم اجمالی در آغاز علم تفصیلی به وجوب است اما مجمل شده به داشتن یا نداشتن آمین و به عبارة اخری در بحث جزئیت و مانعیت علم تفصیلی داریم به نوع تکلیف یا به تکلیف مصطلح و دانستیم تکلیف مصطلح همان وجوب و حرمت است، مکلف می داند نمازی بر او واجب است و علم تفصیلی به وجوب دارد پس می شود از موارد شک در مکلف به.

من در فرمایشات محققین که ذیل فرمایش شیخ اعظم توضیح دادند، ندیدم که چرا محققین در برابر شیخ اعظم ایستادند و بحث در جزئیت و مانعیت را به بحث احکام استقلالیه حواله ندادند که حکم، تخییر در مقام عمل بود و این تخییر به خاطر این است که دو علم تصور می شود: اول علم تفصیلی بر نوع تکلیف که مکلف می داند نمازی بر او واجب است و این نماز مردد شده به نماز با آمین و نماز بدون آمین که می شود شک در مکلف به و در شک در مکلف به قاعده معروف "اشتغال یقینی یستدعی فراق یقینی" بود پس بستری آماده شد برای اینکه مکلف تکلیف را انجام دهد حال یا می تواند و یا نمی تواند.

اما علم اجمالی دوم علم اجمالی است به وجوب و حرمت، به عنوان مثال نماز با آمین حرام است و نماز بدون آمین واجب است آیا اگر آمین بگوید نماز او حرام است و یا اگر نگوید واجب بوده؟ علم اجمالی به تکلیف غیر مصطلح که همان الزام است یعنی در مقام عمل مردد می شود بین وجوب و حرمت که مکلف در اینجا یا باید فاعل باشد و یا تارک و این علم اجمالی منجز نیست.

می رویم سراغ علم اجمالی یا تفصیلی اول: مکلف یا می تواند آن را ادا نماید یا نمی تواند، مکلف احتمال قدرت بر ترک مخالفت قطعیه دارد و آن اینکه دو نماز بخواند یکی با آمین و دیگری بدون آمین که در اینجا دیگر مخالفت قطعیه را مرتکب نشده است، قبلا خواندیم اگر مکلف قدرت داشته باشد که مخالفت قطعیه نکند علم اجمالی منجز است و حتی گاهی می تواند موافقت قطعیه نماید مانند بحث جهر و اخفات که یک نماز جهریه و یک نماز اخفاتیه بخواند الا اینکه باقی می ماند صورتی که مانند قصر و اتمام دو صورت پیدا می کند اگر زمان وسعت دارد هم قصر بخواند و هم اخفات اما اگر وقت ضیق است و فرصت برای خواندن یک نماز در وقت ادا است فقها می گویند باز هم باید علم اجمالی را پاسداری نمود بدین صورت که یک نماز را در وقت بخواند و نماز دیگر را در خارج وقت مثلا قصر را در وقت و اتمام را در خارج از وقت بخواند که بحث در اینجا مبنایی می شود به این معنا که اگر گفتیم قضا به امر جدید است و باید فوت صادق باشد در اینجا معلوم نیست فوت صادق شده باشد با فرض اینکه شاید نماز واجب را در وقت خوانده و نمی دانیم آیا نماز واجب فوت شده؟ که مانند مرحوم خوئی می گویند در این صورت آخر، احتیاط واجب نبوده و اشتغال یقینی جاری نیست؛

بنابراین در جزئیت و مانعیت زمینه برای انجام تکلیف به شکلی که مخالفت یا موافقت قطعیه نماید وجود دارد روی همین جهت به مرحوم شیخ اعظم این ایراد وارد است که چرا شما در بحث جزئیت و مانعیت گفتید مانند بحث قبل دوران امر بین محذورین است که تخییر بود در صورتی که در اینجا می توان از نظر شرعی گفت قاعده اشتغال است و اشتغال یقینی یستدعی فراق یقینی در آنجا مکلف یا فاعل بود و یا تارک و رمز آن این بود که علم فقط به جنس تکلیف بود یعنی به الزام اما در جزئیت و مانعیت دو نوع علم داریم: یک نوع مخصوص احکام تکلیفیه مصطلح است یعنی وجوب معلوم است و زمانیکه وجوب معلوم است و مکلف می تواند کاری انجام دهد که مخالفت قطعیه نشود باید سراغ آن برود یا عمل را به دو شکل می آورد و یا می تواند موافقت قطعیه را تحصیل نماید

نکته:

زمانیکه مکلف نماز با آمین یا بدون آمین می خواند، می تواند آن را با قصد قربت بخواند؟

اگر از این ناحیه ورود پیدا کنیم می بینیم شیخ اعظم حرفی دور از آبادی نزده است فرض این است که عبادی است و بحث ما در ناحیه عبادت است در این قسم عبادیت می تواند هر کدام از نمازها(با آمین و بدون آمین) را با قصد قربت انجام دهد؟ شاید حین العمل نتواند قصد امتثال امر نماید از این باب باز دوران امر بین محذورین است بین وجوب و حرمت که تکمیل این بحث سیاتی.