مسئله بیست و هفتم: ملکیت متزلزله و استطاعت حج

مسئله بیست و هفتم به ملکیت متزلزله اختصاص دارد. چهار نظریه درباره این مسئله مطرح شده است.

نظریه اول: ملکیت متزلزله موضع وجوب حج نیست

این نظریه می‌گوید که ملکیت متزلزله مساوی با استطاعت نیست و حج واجب حاصل نمی‌شود. وقتی ملکیت متزلزله نسبت به مالی وجود دارد، مال به اندازه رفت و برگشت و هزینه حج تأمین می‌شود، اما مالکیت مستقر نیست.

سه مثال مرحوم سید[1] که یکی از آن‌ها صلح بود: شخصی مالی را صلح می‌دهد و در آن خیار می‌گذارد تا در مدت معین بتواند مال را بازپس گیرد. در این مدت، مال متزلزله است.

مرحوم محقق نائینی در حاشیه می‌فرماید حج واجب نیست، زیرا آیه شریفه ﴿وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ﴾[2] اقتضا می‌کند که استطاعت واقعی باشد:

استطاعت واقعی: مال مستقر باشد و پا در هوا نباشد، و شخص حدوثا و بقائا مستطیع باشد.

در مثال‌هایی که مال با شرط خیار به فرد داده می‌شود، یا هبه به غیر ارحام بدون تصرف انجام شده، مستطیع واقعی نیست.

برخی مانند مرحوم خوئی و محقق حکیم گفته‌اند که می‌توان اصول و استصحاب جاری کرد؛ اما این روش استطاعت مستقره را اثبات نمی‌کند و ملکیت همچنان متزلزله باقی می‌ماند، مگر با استصحاب استقبالی که محل بحث است.

نظریه دوم: وجوب حج مطلقاً

مرحوم آقای خوئی[3] معتقد است که حج واجب است، زیرا صرف استطاعت کافی است.

مستطیع یعنی دارای استطاعت شرعی، یعنی زاد و راحله دارد.

اگر مکلف زاد و راحله داشته باشد و به عسر و حرج نیفتد، حج بر او واجب است، حتی اگر ملکیت متزلزله باشد.

نظریه سوم: نظریه تفصیلی خود سید

مرحوم سید[4] معتقد است:

اگر مکلف بتواند عقد خیاری را به عقد لازم تبدیل کند، مستطیع خواهد بود.

اگر نتواند، ملکیت متزلزله باقی می‌ماند و مستطیع نیست.

مثال مشخص: هبه به غیر ارحام؛ اگر مکلف تصرف کند و با آن مال خرید و فروش انجام دهد، هبه لازم می‌شود و مالکیت مستقر می‌شود.

نظریه چهارم: رفع تزلزل به هر شکل

این نظریه تقریباً مشابه نظریه سوم است و در اقوال جناب آقای هاشمی شاهرودی آمده است:

اگر مکلف بتواند قدرت بر رفع تزلزل داشته باشد، چه از طریق تصرف و چه با تعامل با واهب برای برداشتن خیار، حج بر او واجب است.

اگر قدرت رفع تزلزل نداشته باشد، حج واجب نمی‌شود.

جمع‌بندی نظریات

چهار نظریه مذکور، اقوال مطرح در مسئله بیست و هفتم با محور ملکیت متزلزله را شامل می‌شود و در جلسات بعدی، تکمیل و تتمه بحث ارائه خواهد شد.