نسیان سجده/أحكام الخلل /كتاب الصلاة

موضوع: كتاب الصلاة/أحكام الخلل /نسیان سجده

بررسی نسیان سجده واحده

(مسألة 18): لو نسي ما عدا الأركان من أجزاء الصلاة لم تبطل صلاته ، وحينئذ فإن لم يبق محل التدارك وجب عليه سجدتا السهو للنقيصة، وفي نسيان السجدة الواحدة والتشهد يجب قضاؤهما أيضا بعد الصلاة قبل سجدتي السهو، وإن بقي محل التدارك وجب العود للتدارك.[1]

مسئله مورد بحث، نسیان سجده واحده در نماز است. مرحوم سید در این مورد بیان می‌فرماید: «لو نسی ما عدا الارکان من اجزاء الصلاة لم تبطل صلاته»؛ یعنی اگر چیزی غیر از ارکان نماز فراموش شود، نماز باطل نخواهد بود. در این حالت، اگر محل تدارک باقی باشد، وجب العود لتدارک ثم الإتیان بما هو مرتب علیه. اما اگر محل تدارک گذشته باشد، دو سجده سهو به دلیل نقصان لازم خواهد بود. همچنین در نسیان سجده واحده و تشهد، علاوه بر سجده سهو، قضا نیز واجب است. در ادامه، جزئیات مربوط به این مسئله بررسی می‌شود.

حکم در صورت باقی بودن محل تدارک

اگر نمازگزار متوجه شود که سجده‌ای را فراموش کرده و هنوز وارد رکوع رکعت بعد نشده باشد، محل تدارک باقی محسوب می‌شود. در این حالت، نمازگزار موظف است به محل نسیان بازگردد و سجده منسیه را انجام دهد. پس از انجام سجده، آنچه که مترتب بر آن است را نیز باید به جا آورد. همچنین به دلیل اینکه عمل سجده در محل اصلی خود انجام نشده، دو سجده سهو نیز واجب خواهد بود.

اگر نمازگزار چیزی نظیر تشهد را فراموش کرده باشد و قبل از ورود به رکوع رکعت بعد متوجه شود، باید به محل تشهد بازگردد و آن را در حالت جلوس به جا آورد. سپس سایر اجزای نماز را مطابق ترتیب انجام دهد. با این حال، به دلیل قیام بی‌جا، دو سجده سهو نیز بر او واجب است.

بر اساس حدیث لا تعاد، نمازگزار در این حالت نیازی به اعاده نماز ندارد، زیرا اخلال به ارکان رخ نداده است. حدیث می‌گوید: «لا تُعاد الصلاة إلا من خمسة»، که دلالت دارد بر اینکه اخلال به غیر ارکان، موجب بطلان نماز نمی‌شود. هرگونه اعمال اضافی نظیر قیام یا قرائت در این حالت سهوی بوده و با انجام سجده سهو جبران می‌شود.

حکم در صورت گذشتن محل تدارک

اگر نمازگزار وارد رکوع رکعت بعد شود و سپس متوجه نسیان سجده واحده گردد، محل تدارک گذشته محسوب می‌شود. در این حالت، مسئله به دو بخش بررسی می‌شود: اقوال فقها و نصوص روایات.

اقوال فقها

در این مسئله پنج قول وجود دارد:

    1. بطلان نماز مطلقاً
این قول بیان می‌کند که نسیان سجده واحده در هر رکعتی از نماز، اعم از رکعت اولی، ثانیه، ثالثه یا رابعه، موجب بطلان نماز است.

    2. وجوب قضای سجده و سجده سهو
قول مشهور فقها این است که نماز صحیح است، اما واجب است که سجده منسیه پس از سلام قضا شود. علاوه بر آن، به دلیل اخلال در نماز، دو سجده سهو نیز واجب است.

    3. تفصیل بین رکعات
برخی از فقها میان رکعات تفاوت قائل شده‌اند. اگر نسیان سجده در رکعت اولی یا ثانیه باشد، نماز باطل است. اما اگر در رکعت ثالثه یا رابعه باشد، نماز صحیح است و قضای سجده منسیه و سجده سهو واجب خواهد بود.

    4. جبران در رکعات بعدی
بر اساس این قول، اگر سجده منسیه در رکعت اولی باشد، باید در رکعت ثانیه سه سجده به جا آورده شود: یکی به عنوان سجده منسیه و دو سجده اصلی رکعت دوم. اگر سجده منسیه مربوط به رکعت دوم باشد، باید در رکعت سوم جبران شود.

    5. قضا در رکعات بعدی با ترتیب خاص
این قول بیان می‌کند که اگر سجده منسیه از رکعت اولی باشد، باید در رکعت ثالثه جبران شود، زیرا رکعت ثانیه محل تشهد است. اگر سجده منسیه از رکعت ثانیه باشد، باید در رکعت رابعه جبران شود. اما اگر مربوط به رکعت ثالثه باشد، باید بعد از نماز قضا شود.

نصوص و روایات مربوط به نسیان سجده واحده

روایت اول
محمّد بن الحسن بإسناده عن سعد بن عبد الله ، عن أحمد بن محمّد ، عن أبيه ، عن عبد الله بن المغيرة ، عن إسماعيل بن جابر ، عن أبي عبد الله ، في رجل نسي أن يسجد السجدة الثانية حتى قام ، فذكر وهو قائم أنّه لم يسجد ، قال : فليسجد ، ما لم يركع ، فاذا ركع فذكر بعد ركوعه أنّه لم يسجد فليمض على صلاته حتى يسلّم ثمّ يسجدها ، فإنّها قضاء قال : وقال أبو عبد الله : إن شكّ في الركوع بعدما سجد فليمض ، وإن شكّ في السجود بعدما قام فليمض ، الحديث.[2]

در این روایت، از مردی سؤال شده که سجده دوم نماز را فراموش کرده و قیام کرده است. سپس وقتی ایستاده، متوجه می‌شود که سجده نکرده است.

امام صادق (علیه‌السلام) در پاسخ می‌فرمایند:

    • اگر هنوز به رکوع نرفته است، باید برگردد و دو سجده را به جا آورد: قال: فلیسجد ما لم یرکع.

    • اگر در رکوع یا پس از آن متوجه شد، باید نماز را ادامه دهد تا سلام بدهد و سپس سجده منسیه را انجام دهد: فلیمض علی صلاته حتی یسلم، فإنها قضاء.

امام همچنین توضیح می‌دهند که این حکم در صورتی است که فرد یقین به فراموشی سجده داشته باشد. اگر نمازگزار شک کند:

    • در صورتی که بعد از سجده شک کند که آیا رکوع را انجام داده است یا نه، باید ادامه دهد: إن شک فی رکوع بعدما سجد فلیمض.

    • اگر بعد از قیام شک کند که آیا سجده را انجام داده است یا نه، باید بگذرد و نماز را ادامه دهد: و إن شک فی سجود بعد ما قام فلیمض.

    • قاعده کلی بیان شده در روایت این است که هرگاه فرد پس از ورود به عمل دیگری به چیزی شک کند، باید از آن بگذرد: کل شیء شک فیه مما قد جاوزه و دخل فی غیره فلیمض.

این روایت از نظر سند صحیح است. اسماعیل بن جابر، طبق اقوال مشهور، موثق محسوب می‌شود. بنابراین، این حدیث معتبر و قابل استناد است.
روایت اول دلالت دارد بر اینکه اگر محل تدارک باقی باشد، باید سجده را در همان محل انجام دهد. اما اگر محل تدارک گذشته باشد، سجده به عنوان قضا انجام می‌شود. این روایت به صورت مطلق بیان شده و تفکیکی میان رکعات مختلف (اولی، ثانیه، ثالثه، رابعه) قائل نشده است.

روایت دوم
وعنه ، عن أحمد بن الحسن بن علي بن فضّال ، عن عمرو بن سعيد ، عن مصدّق ، عن عمّار ، عن أبي عبد الله 7 ـ في حديث ـ أنّه سأله عن رجل نسي سجدة فذكرها بعدما قام وركع؟ قال : يمضي في صلاته ولا يسجد حتى يسلّم ، فإذا سلّم سجد مثل ما فاته ، قلت : فإن لم يذكر إلاّ بعد ذلك؟ قال : يقضي ما فاته إذا ذكره.[3]

حدیث دوم از باب چهاردهم ابواب سجود به نقل از مصدق، از عمار، از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است. در این روایت، پرسیده شده است که اگر نمازگزار پس از مدت‌زمانی طولانی متوجه فراموشی سجده شود، چه تکلیفی دارد. امام صادق (علیه‌السلام) در پاسخ فرمودند: یقضی مافات منه إذا ذکره؛ هر زمان که متوجه شود، باید سجده منسیه را قضا کند.
بحث سندی این روایت مربوط به مصدق است. برخی از فقها وی را موثق دانسته‌اند. در نتیجه، بر اساس مبنای توثیق مصدق، روایت معتبر است. اما اگر این توثیق پذیرفته نشود، روایت ضعیف خواهد بود.
این روایت نیز مانند روایت اول دلالت بر وجوب تدارک در صورت باقی بودن محل و وجوب قضا در صورت فوت محل دارد. همچنین، تفکیکی میان رکعات مختلف نماز قائل نشده است.

روایت سوم

وبإسناده عن أحمد بن محمّد بن عيسى ، عن أحمد بن محمّد بن أبي نصر قال : سألت أبا الحسن 7 عن رجل يصلّي ركعتين ثمّ ذكر في الثانية وهو راكع أنّه ترك سجدة في الأولى؟ قال : كان أبو الحسن 7 يقول : إذا ترك السجدة في الركعة الأولى فلم يدر أواحدة أو ثنتين استقبلت حتى يصحّ لك ثنتان ، وإذا كان في الثالثة والرابعة فتركت سجدة بعد أن تكون قد حفظت الركوع أعدت السجود.[4]

این روایت از احمد بن محمد بن ابی نصر نقل شده است. از امام کاظم (علیه‌السلام) درباره مردی که دو رکعت نماز خوانده و در رکعت دوم، هنگام رکوع، یادش آمده که یک سجده در رکعت اول ترک کرده است، سؤال می‌کند. امام کاظم (علیه‌السلام) در پاسخ فرمودند: اگر این ترک در رکعت اول باشد، باید نماز را از ابتدا آغاز کند. اما اگر ترک سجده در رکعت سوم یا چهارم اتفاق افتاده باشد و رکوع صحیح انجام شده باشد، نمازگزار باید سجده ترک‌شده را اعاده کرده و قضای آن را به جا آورد.

این روایت از حیث سند تمام است و مشایخ بزرگوار شیعه این روایت را از طرق مختلف نقل کرده‌اند، لذا از جهت سندی قابل‌اعتماد است. اما از نظر دلالت، اشکالاتی وجود دارد. سؤال سائل در این روایت مربوط به ترک یک سجده است، اما متن روایت به شک میان ترک یک یا دو سجده اشاره دارد. در پاسخ امام (علیه‌السلام) چنین آمده است: اگر ترک سجده در رکعت اول بوده و نمازگزار نمی‌داند که یک سجده را ترک کرده یا دو سجده، باید نماز را اعاده کند. اما اگر این ترک در رکعات سوم یا چهارم اتفاق افتاده و رکوع نیز به‌درستی به جا آورده شده است، باید سجده را جبران کند.صاحب وسائل نیز در توضیح این روایت اشاره می‌کند که ابهام موجود در متن روایت بیشتر به تردید میان رکعات بازمی‌گردد، نه تعداد سجده‌ها.[5]

بنابراین، به نظر می‌رسد سؤال سائل و پاسخ امام دقیقاً منطبق نیست، مگر آنکه تأویلات یا توجیهاتی برای رفع این ابهام ارائه شود. با این حال، بر اساس متن روایت و نظر فقها، اگر ترک سجده مربوط به رکعت اول یا دوم باشد و نمازگزار مردد باشد که یک یا دو سجده ترک شده است، باید نماز را از ابتدا بخواند. اما اگر این شک در رکعات سوم یا چهارم باشد، ترک یک سجده منجر به بطلان نماز نمی‌شود و فقط باید قضای آن به جا آورده شود.

روایت چهارم

وبإسناده عن الحسين بن سعيد ، عن محمّد بن سنان ، عن ابن مسكان ، عن أبي بصير قال : سألته عمّن نسي أن يسجد سجدة واحدة فذكرها وهو قائم؟ قال : يسجدها إذا ذكرها ما لم يركع ، فإن كان قد ركع فليمض على صلاته ، فإذا انصرف قضاها وليس عليه سهو.[6]

در این روایت، که از الحسین بن سعید نقل شده است، اسنادی از محمد بن سنان، ابن مسکان و ابا بصیر ذکر شده است. در روایت، ابا بصیر از امام (علیه‌السلام) درباره کسی که یک سجده را فراموش کرده و در حال قیام یادش آمده، سؤال می‌کند. امام (علیه‌السلام) در پاسخ می‌فرمایند: اگر نمازگزار هنوز به رکوع نرفته باشد، باید سجده را انجام دهد. اما اگر به رکوع رفته باشد، باید نماز را ادامه دهد و پس از پایان نماز، آن سجده را قضا کند. در ادامه امام تصریح می‌کنند که در این حالت، بر نمازگزار سجده سهوی واجب نیست.

از حیث سند، این روایت اشتمال بر محمد بن سنان دارد که مورد تأمل است. با این حال، به دلیل نقل این روایت از طرق مختلف، می‌توان آن را معتبر دانست. مضمره بودن روایت، که با عبارت «سألته» ذکر شده است، نیز به دلیل شخصیت و جایگاه بالای ابا بصیر که همواره از امام معصوم (علیه‌السلام) سؤال می‌کرد، مشکلی ایجاد نمی‌کند.

از نظر دلالت، این روایت به‌صراحت بر نفی وجوب سجده سهوی در صورت فراموشی یک سجده دلالت دارد. عبارت «ولیس علیه سهو» به وضوح بیان می‌کند که فراموشی یک سجده، اخلالی به نماز از جهت وجوب سجده سهوی وارد نمی‌کند. این نکته مهم است که روایات دیگر که دلالت بر وجوب سجده سهوی دارند، موجب تقیید در سجده سهو خواهند شد.