موضوع: قواعد فقه حکمرانی/حکمرانی وقف /تبیین ابعاد فقهی وقف

مقدمه: گرامیداشت ایام و تقدیر از دست‌اندرکاران حوزه وقف

خداوند متعال را شاکرم که در ایام مبارک ماه ربیع‌المولود، این توفیق را نصیب اینجانب نمود تا در جمع شما عزیزان خدمتگزار در امور وقف حضور یافته و عرض ادب نمایم. همچنین، فرصتی فراهم آمد تا از پنجمین نمایشگاه دستاوردهای نهاد وقف بازدیدی داشته باشیم که این بازدید برای همگان بسیار لذت‌بخش، شایسته و آموزنده بود.

در آغاز سخن، لازم می‌دانم از زحمات برادر بزرگوار و صدیق گرانقدر، جناب آقای دکتر خاموشی که راهبری این امر مهم را بر عهده داشته و سال‌هاست در جهت توسعه آن تلاش می‌نمایند، قدردانی نموده و به ایشان خداقوت عرض کنم. همچنین، از همکاران ایشان که مجاهدانه و مخلصانه در راستای به‌روزرسانی نهاد وقف فعالیت می‌کنند و تمامی عزیزانی که در برپایی این نمایشگاه اهتمام ورزیدند و در طول این چند روز به توضیح و تشریح دستاوردها برای مراجعین پرداختند، صمیمانه سپاسگزاری می‌نمایم.

تبیین ابعاد فقهی وقف

حضار گرامی، همان‌گونه که مستحضرید، مسئله وقف دارای ابعاد فقهی مشخصی است که فعالان این حوزه به‌کرات با آن آشنا شده‌اند. بی‌تردید، سازمان اوقاف یکی از نهادهایی است که خود را ملزم به رعایت دقیق این جوانب فقهی می‌داند و توجه و اهمیت آن به این احکام شرعی، بیش از امثال بنده است. رعایت قاعده «تَحبیسُ الاَصل[1] وَ تَسبیلُ المَنفَعَة[2] » به معنای حبس کردن اصل مال و جاری ساختن منفعت آن، یکی از ارکان اصلی وقف به شمار می‌رود. بر این اساس، اصل مال نباید مورد بخشش یا فروش قرار گیرد، بلکه منافع آن باید در امور خیر صرف شود.

از دیگر شرایط فقهی وقف می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

    • شرایط واقف: واقف باید بالغ، عاقل، مالک و غیر محجور باشد.

    • شرایط موقوفٌ‌علیهم (کسانی که وقف برای آنها انجام می‌شود): این امر باید مشروع، قابل شناسایی و موجود باشد.

    • شرایط مال موقوفه: مال مورد وقف باید در تملک واقف، معین، قابل انتفاع و پایدار باشد.

    • صیغه وقف: صیغه وقف می‌تواند به‌صورت لفظی، کتبی یا عملی جاری گردد.

وقف به دو نوع اصلی وقف عام و وقف خاص تقسیم می‌شود که هر یک از این مباحث به‌تفصیل در فقه اسلامی با استناد به آموزه‌های دینی مورد بررسی قرار گرفته است.

جایگاه وقف در قرآن و روایات

اگرچه واژه «وقف» با معنای اصطلاحی امروزی در قرآن کریم ذکر نشده، اما مفهوم لغوی آن و مصادیق آن در آیاتی همچون ﴿ وَالَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴾ [3] و دیگر آیات مرتبط با انفاق، به‌روشنی قابل مشاهده است.

در حوزه روایات نیز، اسناد متعددی بر اهمیت وقف دلالت دارد. از جمله مهم‌ترین آن‌ها، نامه بیست و چهارم نهج‌البلاغه[4] است که در این نمایشگاه نیز به‌زیبایی در قالب پویانمایی و با بهره‌گیری از هوش مصنوعی به تصویر کشیده شد. در این وصیت‌نامه، امیرالمؤمنین (ع) خطاب به امام حسن (ع) و امام حسین (ع)، موقوفات خود را تبیین نموده و بر حفظ اصل اموال وقفی و رساندن منافع آن به دیگران تأکید می‌ورزند.

حراست از نیت واقف و اهمیت حکمرانی وقف

متأسفانه گاهی مشاهده می‌شود که افرادی، همچون برخی ورثه، در نیت واقف خلل ایجاد کرده و به‌صورت غیرقانونی اقدام به فروش مال موقوفه می‌نمایند. البته، سازمان اوقاف وظیفه حراست از این حریم را بر عهده داشته و در این زمینه اقدامات لازم را به عمل می‌آورد.

آنچه امروزه پس از رعایت دقیق مسائل فقهی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، مقوله حکمرانی وقف است که باید به‌صورت جدی مورد توجه قرار گیرد.

تبیین مفهوم حکمرانی وقف

در این بخش، اینجانب قصد دارم تا به اختصار، تبیینی از مفهوم «حکمرانی وقف» از منظر خود ارائه نموده و سپس با توجه به دستاوردهای مشاهده‌شده در این نمایشگاه، به ارزیابی میزان موفقیت سازمان اوقاف در پیاده‌سازی این الگو بپردازیم.

تمایز میان حکمرانی شبکه‌ای و حکمرانی سلسله‌مراتبی

اصطلاح «حکمرانی (Governance) به معنای یک فناوری مدیریتی است که تمامی فرآیندها از سیاست‌گذاری تا نظارت و ارزیابی را در بر می‌گیرد. در این الگو، حاکمیت نقش تسهیل‌گر، بسترساز، حامی و پشتیبان را ایفا می‌کند، در حالی که اجرای امور به مردم و نخبگان واگذار می‌شود.

در مقابل این رویکرد، «حکومت‌داری» یا حکمرانی سلسله‌مراتبی قرار دارد که در آن، تمامی امور از جمله سیاست‌گذاری، تنظیم‌گری، راهبری، اجرا و نظارت در انحصار دولت است. برای مثال، در شرایط کنونی که قریب به ۸۵ درصد اقتصاد کشور در اختیار دولت قرار دارد، ما با یک مدل حکمرانی سلسله‌مراتبی مواجه هستیم. پیامدهای چنین رویکردی در اقتصاد کشور مشهود است؛ به‌گونه‌ای که شاهد افزایش ناگهانی قیمت یک کالا تا دو برابر در یک بازه زمانی کوتاه هستیم. این مدل حکمرانی، در جهان امروز منسوخ تلقی می‌شود.

در مقابل، در الگوی حکمرانی شبکه‌ای که در آن حاکمیت نقش پشتیبان و تسهیل‌گر را ایفا نموده و امور به نخبگان و مردم سپرده می‌شود، می‌توان با حداقل بودجه و امکانات به بازدهی و اثربخشی چندبرابری دست یافت. این فناوری که از آن با عنوان «گاورننس» یا به تعبیر عربی «الحوکمة» یاد می‌شود، تفاوت بنیادینی با حکومت‌داری دولتی دارد.

ارکان اصلی الگوی حکمرانی شبکه‌ای

یک نظام مدیریتی زمانی مبتنی بر الگوی حکمرانی شبکه‌ای است که دارای پنج ویژگی بنیادین زیر باشد:

    1. تسهیل‌گری و حمایت حاکمیت: نقش دولت از اجرا به پشتیبانی و بسترسازی تغییر می‌یابد.

    2. مشارکت مردمی و نخبگانی: اجرای امور بر عهده مردم و متخصصان هر حوزه است.

    3. هوشمندسازی: بهره‌گیری از فناوری‌های نوین برای بهینه‌سازی فرآیندها.

    4. اثربخشی: تمرکز بر دستیابی به نتایج مطلوب و کارآمد.

    5. درآمدزایی: ایجاد سازوکارهای پایدار برای تأمین منابع مالی.

مصادیق تحقق حکمرانی شبکه‌ای در دستاوردهای سازمان اوقاف

با بررسی دستاوردهای ارائه‌شده در پنجمین نمایشگاه نهاد وقف، می‌توان مصادیق روشنی از تحقق الگوی حکمرانی شبکه‌ای را مشاهده نمود. در ادامه به یازده مورد از این دستاوردها که در نمایشگاه قابل مشاهده بود، اشاره می‌شود:

    1. ترویج فرهنگ قرآنی: این امر از طریق برگزاری رویدادهایی نظیر مسابقات قرآنی نخبگان محقق می‌شود. برای نمونه، قاری نوجوان و نخبه‌ای که در این مراسم به تلاوت قرآن پرداختند، از دستاوردهای همین مجموعه به شمار می‌روند.

    2. حفظ و احیای اماکن متبرکه: بخش عمده‌ای از فعالیت‌های عمرانی و فرهنگی در امامزادگان، مساجد و مدارس دینی با مشارکت مستقیم مردمی صورت می‌گیرد. امروزه بسیاری از امامزادگان کشور تنها یک زیارتگاه نیستند، بلکه به مراکز ارائه خدمات فرهنگی، اجتماعی، کمک به محرومان، درمان بیماری‌ها و حتی ترک اعتیاد تبدیل شده‌اند که این مهم با راهبری و تسهیل‌گری مسئولان اوقاف و با سرمایه و مشارکت مردم محقق شده است.

    3. سرمایه‌گذاری در حوزه علم و فناوری: با توجه به اینکه بخش مهمی از موقوفات بر اساس نیت واقفین به حوزه علم اختصاص یافته است، سازمان اوقاف منافع حاصل از این موقوفات را به سمت نیازهای علمی روز جامعه، همچون هوش مصنوعی، فناوری‌های کوانتوم و علوم پزشکی هدایت می‌کند. این اقدام، مصداق بارز عمل به حدیث «العالِمُ بِزَمانِهِ لا تَهجُمُ عَلَیهِ اللَّوابِس»[5] است.

    4. توسعه حوزه سلامت و پزشکی: دستاوردهای قابل توجهی در این زمینه در نمایشگاه ارائه گردید.

    5. تأمین امنیت غذایی: امنیت غذایی خود یک حوزه مبتنی بر علم و فناوری است. تولید بذر سالم و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین برای افزایش تولید در حوزه دام، طیور و شیلات، از جمله دستاوردهای به نمایش درآمده در این حوزه بود.

    6. پدافند غیرعامل: فعالیت‌های مؤثری در این حوزه راهبردی صورت گرفته است.

    7. نخبه‌پروری: بر اساس نیت واقفین، حمایت از دانش‌آموزان، دانشگاهیان و حوزویان نخبه و فراهم آوردن زمینه رشد و پرورش استعدادهای ایشان، یکی دیگر از دستاوردهای این نهاد است.

    8. ساماندهی امور موقوفات: با توجه به وجود 800/2160 موقوفه در کشور، ساماندهی و تنظیم امور آن‌ها امری ضروری است. یکی از اقدامات کلیدی در حوزه حکمرانی، ساماندهی هوشمند این موقوفات بوده که این مهم نیز به انجام رسیده است.

    9. معرفی و تکریم واقفین: زنده نگه داشتن نام واقفینی که اموال خود را در صدها سال پیش وقف نموده‌اند، یک دستاورد فرهنگی مهم محسوب می‌شود که به لطف الهی در حال انجام است.

    10. تأسیس دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم: این مرکز علمی با هدف تربیت عالمان و متخصصان باسواد در حوزه علوم قرآنی فعالیت می‌نماید.

11.پرورش و آموزش ایتام: این مورد نیز که در نمایشگاه به آن پرداخته شده بود، یکی دیگر از دستاوردهای ارزشمند این نهاد به شمار می‌رود.

ارزیابی و نتیجه‌گیری: تحقق الگوی حکمرانی نوین وقف

حال با توجه به یازده دستاوردی که به اختصار ذکر شد، این پرسش مطرح می‌گردد که آیا سازمان اوقاف و امور خیریه، به عنوان نهادی که تحت نظارت ولی فقیه و مقام معظم رهبری فعالیت می‌کند و از هدایت‌ها و راهنمایی‌های این عالم ربانی و فقیه حکیم بهره‌مند است، توانسته الگوی حکمرانی وقف را محقق سازد؟

با بررسی دقیق دستاوردها، می‌توان با قاطعیت به این پرسش پاسخ مثبت داد. ارکان پنج‌گانه الگوی حکمرانی شبکه‌ای در فعالیت‌های این سازمان به‌وضوح قابل مشاهده است:

    • تسهیل‌گری و راهبری: نقش سازمان در تمامی این پروژه‌ها، هدایت‌گری و بسترسازی بوده است.

    • مشارکت مردمی و نخبگانی: ملاحظه فرمودید که قریب به اتفاق افرادی که در تحقق این دستاوردها نقش داشته‌اند، کارمندان سازمان اوقاف نیستند؛ بلکه عالمان، دانشمندان و عموم مردمی هستند که این نهاد ارزشمند با تسهیل‌گری و حمایت، مشارکت آن‌ها را جلب نموده است. تولید دستگاه‌های پیشرفته درمان سرطان یا تجهیزات پزشکی ارتوپدی، نمونه بارز مشارکت نخبگان است و حضور مردم در پروژه‌های کشاورزی نیز نشان از مشارکت عمومی دارد.

    • هوشمندسازی: راه‌اندازی سامانه هوشمند ساماندهی موقوفات، تأثیر بسزایی در افزایش کارایی داشته است. از طریق این سامانه، رئیس سازمان حتی بدون نیاز به بازدیدهای میدانی مستمر (که البته جناب آقای دکتر خاموشی همواره به مشاهدات میدانی اهتمام دارند) می‌تواند بر فرآیندهایی نظیر درآمدزایی موقوفات و وضعیت حقوقی و سندی آن‌ها نظارت دقیق داشته باشد.

    • اثربخشی و درآمدزایی: هر پنج ویژگی الگوی حکمرانی نوین در دستاوردهای این نمایشگاه مشهود است.

اینجانب پس از بازدید از نمایشگاه و تأمل در مشاهدات عینی و واقعی، این تحلیل را ارائه نمودم. البته روشن است که برخی از این پروژه‌ها در آغاز راه قرار دارند و نیازمند تقویت و حمایت بیشتر هستند، برخی در میانه مسیر قرار دارند و برخی دیگر به مرحله تولید و درآمدزایی رسیده‌اند. این پویایی، طبیعت هر حرکت تحول‌آفرینی است.

به باور من، در این نمایشگاه یک الگوی موفق از حکمرانی وقف به معنای نوین آن به نمایش گذاشته شد. خداوند متعال را شاکرم و به همه عزیزان، به‌ویژه جناب آقای دکتر خاموشی و همکاران ایشان که با دقت و حوصله در این چند روز برای بازدیدکنندگان وقت گذاشته و توضیحات لازم را ارائه نمودند، خداقوت عرض می‌کنم.

چشم‌انداز آینده: تعمیم الگوی حکمرانی به سایر حوزه‌های راهبردی

امید است خداوند حافظ ایشان و همه عزیزانی باشد که در مسیر رشد و بالندگی علوم و فنون نوین تلاش می‌کنند تا بتوانیم گام‌های بزرگ‌تری برای کشور برداریم. ما در حوزه‌های راهبردی همچون انرژی‌های پاک، میکروالکترونیک و فناوری‌های کوانتومی (شامل حسگرها، ارتباطات و کامپیوترهای کوانتومی) کارهای بر زمین مانده بسیاری داریم. اسناد راهبردی این حوزه‌ها در شورای عالی انقلاب فرهنگی تدوین، تصویب و ابلاغ شده است و برای اجرای آن‌ها می‌توان از همین الگوی موفق حکمرانی بهره گرفت.

هرچند انتظار نمی‌رود که سازمان اوقاف به تنهایی متولی تمام این امور شود، اما دستگاه‌های دیگر می‌توانند از این مدل استفاده کنند. برای مثال، اگر وزارت جهاد کشاورزی همین الگوی حکمرانی را در حوزه امنیت غذایی پیاده‌سازی کند، بسیاری از گره‌ها گشوده خواهد شد.

خداوند متعال عاقبت همه ما را ختم به خیر بگرداند و آنچه می‌گوییم، می‌نویسیم و انجام می‌دهیم، مرضی رضای حق تعالی قرار دهد و توفیق عنایت فرماید که در زمان ظهور، از سربازان حضرت ولی عصر (عج) باشیم.