نکته:

تا کنون گفتیم وجوب، مفهوم انتزاع شده از بعث شدید اعتباری است و گفتیم بعث شدید، بعثی است که آمر راضی به ترک آن نیست.

امّا، نکته مهم آن است که گاه مستعلی بعث شدید را اعتبار می‌کند و گاه غیر مستعلی، ظاهراً وجوب، مفهوم انتزاع شده از بعث اعتباری شدید است در جایی که اعتبار کننده، مستعلی باشد. ولی اگر غیر مستعلی، بعث شدید را اعتبار کند (مثلا هیأت امر را یک التماس کننده به کار ببرد)، در این صورت عرف آن را واجب نمی داند.

و لذا اگر اعتبار کننده ای که مستعلی است (ولی عالی نیست)، نسبت به یک عالی، امر کرد، چیزی را بر او واجب کرده است ولی به سبب این امر عرف او را تخطئه می کنند.

کلام مرحوم اصفهانی:

مرحوم اصفهانی در حاشیه بر مرحوم آخوند، نکته ای را مطرح می کنند که شاید اشکال بر مرحوم آخوند باشد و شاید توضیح فرمایش ایشان تلقی شود چنانکه خواندیم مرحوم آخوند می گفتند چون امر به شی و نهی از ضد عام، با یکدیگر ملازمه (از نوع لزوم بین بمعنی الاعم) دارند، در نتیجه، نمی توانند عین هم باشند.

مرحوم اصفهانی در پاسخ می گویند:

«اللزوم‌ إنما يقتضي الاثنينية بحسب المفهوم، و أما بحسب الصدق فيتبع كون اللازم من لوازم الوجوب- حتى يتخلّل الجعل بينه و بين الملزوم- أو كون اللازم من لوازم الماهية كالزوجية للأربعة؛ حتى لا يعقل تخلّل الجعل، فيكون جعل الملزوم جعلا للازمه و ينتزع لازمه منه، فمجرّد عدم كون الشي‌ء من مقوّمات شي‌ء- بل كونه من لوازمه- لا ينافي الاتحاد و العينية.»[1]

توضیح:

    1. ملازمه بین دو شی، اقتضا می کند که دو شی از حیث مفهوم با یکدیگر مخالف باشند.

    2. اما ملازمه اقتضا نمی کند که دو شی از حیث مصداقی هم به دو وجود موجود باشند (و عین هم نباشند)

    3. چراکه ممکن است یک شی لازمه وجود شی دیگر باشد (به اینکه هر کدام به جعل مستقل، موجود شده باشند ولی با هم همراه باشند) [که در این صورت عینیّت وجودی در بین نیست]

    4. و ممکن است یک شی لازمه ماهیت شی دیگر باشد (که در این صورت هر دو به یک جعل موجود شده اند. مثل اینکه زوجیّت برای اربعه و امکان برای ماهیات و...) که در این صورت این دو شی به یک وجود موجود هستند.

نکته:

با توجه به اینکه گفتیم هر جا مفهوم بسیط است، امکان دلالت تضمن نیست (چراکه دلالت تضمن و التزام در طول دلالت مطابقی است و هر دو از زمره استمعال های حقیقی است. به عبارت دیگر هم زمان با استعمال لفظ در تمام موضوع له، جزء آن و لازم بین بمعنی الاخص آن هم فهمیده می شود)

ممکن است این سوال مطرح شود که:

«با توجه به اینکه همه مفاهیم بسیط اند، اصلا دلالت تضمن دارای فرض نیست»؟

در جواب ممکن است بتوان گفت:

اگر چه همه مفاهیم بسیط هستند ولی ممکن است یک لفظ در ازای دو مفهوم که در کنار هم قرار گرفته اند، وضع شده باشد، مثلا اگر از ابتدا لفظ «شل» برای «انسان دارای پای لنگ» (با مفهوم مرکب) وضع شده باشد، امکان دلالت تضمن در آن فرض دارد.