مرحوم عراقی سپس به اشکال و جواب دیگری می‌پردازد:

«لا يقال ان من يقول برجوع الشرط الى الهيئة يرى ان تحقق ارادة الواجب في نفس المولى معلق على تحقق الشرط فى الخارج و متوقف عليه فقبل حصول الشرط لا ارادة و لا وجوب و بعد حصول الشرط يتحقق كل منهما... (لانا نقول) القول بتوقف تحقق الارادة فى نفس المريد على حصول الشرط خارجا خلاف الوجدان فانا نجد فى انفسنا ارادة العمل الذي يكون فيه مصلحة لنا على تقدير خاص و ان لم يكن ذلك التقدير متحققا بالفعل.»[1] ‌

توضیح:

    1. لایقال: کسانی که شرط را قید هیأت می‌دانند، می‌گویند مولا قبل از تحقق شرط، إراده ندارد و إراده و وجوب بعد از تحقق شرط پدید می‌آید.

    2. لانا نقول: این سخن خلاف وجدان است، چراکه بالوجدان ما نسبت به واجب مشروط إراده فعلیه داریم.

ما می‌گوئیم :

    1. ماحصل فرمایش مرحوم عراقی آن است:

    1. بالوجدان در واجب مشروط، آمر إراده فعلی دارد که شیء در فرض شرط حاصل شود.

    2. إراده فعلی ملازم با انبعاث فعلی نیست.

    3. پس در واجب مشروط، حکم فعلی است ولی انبعاث عبد، فعلی نیست.

    2. پس اشکال وحدت ایجاب و وجوب در کلام مرحوم عراقی حل می‌شود، چراکه در واجب مشروط ایجاب فعلی است، وجوب هم فعلی است، و آنچه فعلی نیست انبعاث عبد است.

جواب امام به مرحوم عراقی در «توقف فعلیت وجوب بر تحقق شرط»:

حضرت امام در بیانی که ناظر به فرمایش مرحوم عراقی است می‌نویسند:

«هل الوجوب في المشروط قبل تحقّق شرطه فعليّ أو لا يصير فعليّا إلاّ بعده؟ و التحقيق هو الثاني، و توضيحه يتوقّف على تحقيق حقيقة الحكم، فنقول.»[2] ‌

توضیح:

    1. وجوب قبل از تحقق شرط، فعلیت ندارد (خلافاً للمحقق العراقی)