بحث:

یکی از بحث هایی که در ذیل موضع اول مطرح می شود بحث «تبدیل امتثال» است. مرحوم آخوند می نویسد:

«نعم‌ لا يبعد أن‌ يقال‌ بأنه يكون للعبد تبديل الامتثال و التعبد به ثانيا بدلا عن التعبد به أولا لا منضما إليه كما أشرنا إليه في المسألة السابقة و ذلك فيما علم أن مجرد امتثاله لا يكون علة تامة لحصول الغرض و إن كان وافيا به لو اكتفى به كما إذا أتى بماء أمر به مولاه ليشربه فلم يشربه بعد فإن الأمر بحقيقته و ملاكه لم يسقط بعد و لذا لو أهريق‌ الماء و اطلع عليه العبد وجب عليه إتيانه ثانية كما إذا لم يأت به أولا ضرورة بقاء طلبه ما لم يحصل غرضه الداعي إليه و إلا لما أوجب حدوثه فحينئذ يكون له الإتيان بماء آخر موافق للأمر كما كان له قبل إتيانه الأول بدلا عنه. نعم فيما كان الإتيان علة تامة لحصول الغرض فلا يبقى موقع للتبديل كما إذا أمر بإهراق الماء في فمه لرفع عطشه فأهرقه بل لو لم يعلم أنه من أي القبيل فله التبديل باحتمال أن لا يكون علة فله إليه سبيل و يؤيد ذلك بل يدل عليه ما ورد من الروايات في باب إعادة من صلى فرادى‌ جماعة و أن الله تعالى يختار أحبهما إليه.» [1]

توضیح:

    1. عبد می تواند تبدیل امتثال کند یعنی دوباره مأمور به را اتیان کند و آن را جای مأمور به اول قرار دهد.

    2. البته نمی تواند مأتی به دوم را به همراه مأتی به اول، با هم به عنوان مأمور به قرار دهد [چراکه آنچه مأمور به است طبیعت است و نه «مجموع الفردین»]

    3. توجه شود که این تبدیل در صورتی صحیح است که اتیان مأمور به علت تامه حصول غرض نباشد (هر چند اگر به همان مأتی به اکتفا شود، غرض تأمین می شود ولی هنوز تأمین غرض نشده است)

    4. ولی اگر به صرف اتیان مأمور به اول، غرض تأمین شده باشد، دیگر تبدیل مأمور به فرض ندارد.

    5. اما اگر نمی دانیم که در موردی اتیان، علت تامه حصول غرض است یا خیر، در این جا هم عبد می تواند تبدیل امتثال کند.

    6. مؤید بلکه دلیل این که در فرض اول و سوم تبدیل امتثال ممکن است روایات اعاده صلوة ـ اگر فرادی خوانده شده بود ـ به جماعت است.

ما می گوییم:

    1. درباره اینکه مرحوم آخوند تعبیر به «مؤید» کرده است گفته شده:

«و لعل‌ التعبير بالتأييد، لاحتمال كون مورد الروايات المشار إليها من صغريات تعدد المطلوب، فيكون الغرض القائم بالجماعة مطلوباً آخر غير مطلوبية نفس طبيعة الصلاة، فباب الصلاة المعادة حينئذٍ أجنبي عن المقام، و هو تبديل الامتثال الّذي مورده وحدة المطلوب و الأمر.» [2]

ایشان سپس به علت اینکه مرحوم آخوند از «تأیید» عدول کرده و تعبیر «یدل» را به کار می برد، اشاره کرده و می نویسند: در دو روایت (صحیحه هشام بن سالم و حسنه حفص بن بختری) آمده است که عبد نماز دوم خود را به جماعت بخواند و آن را نماز واجب خود قرار دهد. از این تعبیر بر می آید که تعدد مطلوب در کار نیست. روایت ها چنین است:

«صحيح هشام بن سالم عن أبي عبد اللَّه عليه السّلام أنه قال: «في الرّجل يصلي الصلاة وحده، ثم يجد جماعة قال عليه السّلام: يصلي معهم و يجعلها الفريضة إن شاء»، و حسنة حفص بن البختري عن أبي عبد اللَّه عليه السّلام «في الرّجل يصلي الصلاة وحده ثم يجد جماعة، قال: يصلي معهم و يجعلها الفريضة» فإنّ قول المصنّف (قده):- بل يدل عليه- ناظر إلى هاتين الروايتين الظاهرتين في جواز تبديل الامتثال، إذ لا وجه لجعل الصلاة المعادة جماعة هي الفريضة إلّا ذلك‌.»[3]

    2. منتهی الدرایه هم چنین به روایاتی دیگر در راستای استدلال به روایات اشاره می کند:

«بل يمكن استفادة جواز التبديل أيضا من بعض الروايات الأُخر و هو ما أرسله في الفقيه بقوله: «و روي أنّه يحسب له أفضلهما و أتمهما»، إذ لو لم يجز تبديل الامتثال لم يكن لاحتساب أفضلهما إذا كان هو المعادة وجه، ضرورة أنّه- بناءً على كون الامتثال الأول علة تامة لسقوط الأمر و الغرض- لا يكون للمعادة أمر، حتى يتصور فيها الأفضلية و الأتمية أحياناً، فتدل هذه الروايات على عدم كون الامتثال الأول علة تامة لسقوط الأمر، فثبت المطلوب و هو جواز تبديل الامتثال، فالأمر الندبي بالإعادة إرشاد إلى جواز تبديل الامتثال لاستيفاء الغرض الأوفى، كما يدل عليه مرسل الفقيه المتقدم و غيره مما يشتمل على: «أن اللَّه تعالى يختار أحبهما إليه».

و بالجملة: فرجاء إدراك الغرض الأقصى يكفي في مشروعية الإعادة، و لذا كان صلحاء المؤمنين من إخواننا السابقين يعيدون صلوات مدة تكليفهم من ستين سنة أو أكثر.» [4]

    3. درباره بحث انضمام که در کلام آخوند مطرح شد، می توان گفت:

در صورتی که مأتی به دوم فرد دوم باشد، سخن مرحوم آخوند کامل است چراکه واقعاً مولا از ما طبیعت را خواسته که به یک فرد محقق می شود و مولا از ما مجموع دو فرد را نخواسته است.

ولی اگر مأتی به دوم، با ضمیمه شدن به فرد اول، تبدیل به یک شیء شوند (مثلاً نیم لیتر آب در ظرف مولا ریختیم ـ که دستور داده بود برای من آب بیاور ـ و بعد نیم لیتر دوم را هم ضمیمه کردیم؛ در این صورت یک لیتر روی هم، مأمور به است.)