و) مرحوم اصفهانی در «وقایة الاذهان» می نویسد:

«و لمعرفة حقيقة الحال في المجاز مسلك آخر - يطابقه الوجدان، و يعضده البرهان، و لا يعرض على ذهن مستقيم إلاّ قبله، و لا على طبع سقيم إلاّ رفضه- و هو أنّ تلك الألفاظ مستعملة في معانيها الأصليّة، و مستعملها لم يحدث معنى جديدا، و لم يرجع عن تعهّده الأول، بل أراد بها معانيها الأوّلية بالإرادة الاستعمالية على نحو سائر استعمالاته من غير فرق بينهما في مرحلتي الوضع و الاستعمال أصلا.

بيانه: أنّ الطبع السليم يشهد بأنّ القائل: «إني قاتلت اليوم أسدا هصورا»و «قابلت أمس قمرا منيرا» و هو لم يقاتل إلاّ رجلا شجاعا مشيحا، و لم يقابل إلاّ وجها صبيحا لا يريد إلاّ إلقاء المعنى الأصلي الموضوع له على السامع، و إفهامه إيّاه و إن لم يكن مطابقا للواقع، و لم يكن ذلك منه على سبيل الجدّ.

و قد عرفت سابقا أنه لا معنى للاستعمال إلاّ ما أريد إفهامه للسامع و إلقاؤه عليه، سواء كان صدقا أو كذبا، جدّاً أو هزلا، بأيّ داع سنح و غرض اتّفق.»[1]

توضیح :

    1. در مجاز، مسلک دیگری است که با وجدان، مطابق است و برهان نیز آن را یاری می رساند و هر ذهن مستقیمی آن را قبول می کند و هر ذهن بیماری آن را رد می کند.

    2. این مسلک آن است که: الفاظ مورد نظر (مثلا أسد) در معنای اصلی شان استعمال شده اند و استعمال کننده نیز هیچ معنای جدیدی را ایجاد نمی کند و از تعهد اولیه اش (وضع اولی لفظ اسد) عدول نکرده است. بلکه آنچه در این جا واقع شده است آن است که:

    3. اراده استعمالی استعمال کننده همان معنای موضوع له (شیر) است و هیچ فرقی بین معنای مستعمل فیه و معنای موضوع له نیست؛ و این استعمال مجازی از این حیث، عین استعمال حقیقی است؛ بلکه فرقی که موجود است در «اراده جدی» است.

    4. توضیح آنکه: وقتی گوینده می گوید «امروز با شیری که درنده است و شکننده است مبارزه کردم» در حالیکه تنها با رجل شجاعی که مجدّ در کار است، مبارزه کرده است، می خواهد به شنوندگان بگوید که با «شیر بیابانی» مبارزه کرده ام. لکن این مراد استعمالی با واقعیت مطابق نیست و لذا این اراده استعمالی، با مراد جدّی گوینده مطابق نیست.

    5. و گفته ایم که استعمال یعنی آنچه می خواهیم شنونده بفهمد ـ چه صادق باشد و چه کاذب، چه جدی باشد و چه شوخی ـ و هر غرضی که داشته باشیم، ضرری به استعمال نمی زند.

مرحوم اصفهانی سپس به شواهدی که در کلام سکّاکی بود اشاره می کند و ادامه می دهد:

«و لهذا إذا سمّي الشجاع أسدا سمّي صوته زئيرا، و ولده شبلا، و محلّه خيسا، أو الجميلة ظبية سمّي صوتها بغاما، و ولدها خشفا، و دارها كناسا، بل لو خالف هذا النظام فقال: «رأيت أسدا يتبعه طفله» أو «ظبية تحمل طفلها» لكان أدون في الفصاحة بمراتب من قوله: «رأيت أسدا يتبعه شبله» أو «ظبية تحمل خشفها» بل ربّما عدّ من مستبرد التعبير»[2]

توضیح :

    1. چون اراده استعمالی، هیچ تغییری نیافته است و متکلم هیچ معنای جدیدی را ایجاد نکرده است و هر چه هست در اراده جدی است، وقتی شما کسی را «اسد» نامیدید، فرزندش را «شِبل» [بچه شیر وقتی که شکار می کند]، صدایش را «زئیر» [بانگ و غریدن شیر]، جایگاهش را «خِیس» [بیشه شیر] می خوانید و وقتی انسان زیبایی را «آهو» نامیدید، صدایش را «بغام» [فریاد آهو] و فرزندش را «خشف» [خُشف و خَشف و خِشف(هر سه حرکت در خاء) : بچه آهوی تازه تولد یافته] و منزلش را «کناس» [خوابگاه آهو] می خوانید.

    2. و لذا اگر به جای آنکه بگویید «امروز شیری دیدم که شبل او به همراهش بود»، بگویید «شیری دیدم که پسرش با او بود»، از فصاحت کامل برخوردار نیست.

مرحوم اصفهانی در ادامه به نظریه مشهور (مجاز = استعمال در غیر ما وضع له) تاخته و می نویسد:

«و ليت شعري ما ذا يقول القائل بأنّ اللفظ مستعمل في غير معناه في مثل قوله: هو ملك بل ملك، و فلان شجاع بل أسد؟ و كيف يمكن أن يكون المراد من الملك - بالفتح - و الأسد، الملك - بالكسر - و الشجاع؟ و قد ذكرهما أوّلا و أضرب عنهما، و ما ذا يقول في الاستعمالات التي يصرّح فيها بنفي المعنى الحقيقي، كقوله تعالى: ما هذا بشراً إن هذا إلاّ ملك كريم على أظهر الوجهين فيه، و كقولك: ليس هذا بوجه بل هو بدر، و ليس هذه كف بل هي بحر؟»[3]

توضیح :

    1. اگر مجاز، استعمال در غیر موضوع له است و مراد از «اسد» شجاع است، در مثل «هذا شجاعٌ بل اسدٌ» چه می گویند؟ در حالیکه در اضراب نمی توان یک معنی را اضراب از خودش قرار داد!

    2. و یا چه می گویند در جایی که معنای حقیقی صراحة نفی شده است؟ مثل «ما هذا بشراً إن هذا إلا ملک کریم» [سوره یوسف : 31]

مرحوم اصفهانی سپس به نکته اساسی کلام خود ـ تفاوت اراده استعمالی و اراده جدی ـ اشاره کرده و می نویسد:

«و لعلّك تقول: إنّ المجاز - على ما ذكرت - كذب، و تغفل من الفرق بين الإرادة الجدّيّة و الاستعمالية.

و بيانه: أنّ الكذب الّذي هو قبيح عقلا، و محظور شرعا هو الّذي يكون الغرض منه إلقاء السامع في خلاف الواقع، و إغراءه بالجهل، و تصديقه بمعنى اللفظ، و تكون إرادته الجدّيّة الواقعيّة مطابقة لإرادته الاستعمالية.

و أما في المجاز فليس الغرض من إلقاء المعنى إلى السامع إلاّ مجرّد تصوّره له من غير أن يريد تصديقه و اعتقاده به، و لهذا يأتي بالقرينة التي سمّوها ب(المعاندة) لزعمهم أنّها تعاند الحقيقة، و في الحقيقة هي تعاند الإرادة الجدّيّة، فهو يأتي بها، لأنه لا غرض له إلاّ بنفس الاستعمال و تصوّره لمعناه‌.»[4]

توضیح :

    1. اگر کسی بدون توجه به فرق بین اراده جدی و اراده استعمالی بگوید: مجاز، طبق عقیده شما ـ استعمال لفظ در معنای حقیقی ـ «دروغ» است، می گوییم :

    2. دروغی که عقلا قبیح است و شرعاً حرام است، آن دروغی است که غرض از آن، درانداختن شنونده به خلاف واقع و اغراء به جهل است؛ در این نوع دروغ، اراده جدی عین اراده استعمالی است.

    3. اما در مجاز، غرض متکلم آن است که مطلب را به شنونده برساند به گونه ای که شنونده آن را تصور کند ولی آن را تصدیق نکند؛ و لذا «قرینه معانده» را همراه با کلام می آورند که در تعاند و تضاد با آن است که کسی از کلام، اراده جدی کند.

مرحوم اصفهانی در دنبال مطلب به تفاوت نظریه خویش با نظریه سکّاکی اشاره کرده و می نویسد:

«و هذا الّذي قرّرناه في المجاز غير الّذي ذهب إليه السكاكي في الاستعارة من الحقيقة الادّعائية لأنّ ما ذكرناه يعمّ مطلق المجاز مرسلا كان أم استعارة، و السكاكي يقول بمقالته في خصوص الاستعارة، و لم يظهر لي إلى الآن وجه للفرق يدعو مثل هذا الأستاذ إلى التفصيل، فقولك في مريض - يئس من برئه الأطبّاء، و انقطع من شفائه الرجاء -: هذا ميت، كقولك ذلك فيمن لا يرجى نفعه و لا يخشى ضرّه، و قولك في متاع نفيس ينفق في السوق: هذا ذهب، كقولك ذلك فيما يشبه الذهب بعينه.

و ببالي أنّ بملاحظة مجموع كلامه في المفتاح يظهر أنه يعم مذهبه في مطلق المجاز، و إنما خصّ الاستعارة بالمثال لأنها من أشهر أقسامه و أهمها، فليراجعه من شاء.

و من البعيد من مثله أن يفرّق بينهما من غير فارق أصلا، إذ الادّعاء الّذي بنى عليه مذهبه ممكن في جميع أقسام المجاز، و أيّ فرق في إمكان ادّعاء فرد آخر للميّت و الذهب - في المثالين المتقدّمين - إذا كان بعلاقة الأول، أو بعلاقة التشبيه.

و عمدة الفرق بين المقالتين هي أنّ السكاكي يبني مذهبه على أنّ التصرف في أمر عقلي، و أنّ المستعير يدّعي أنّ للمشبّه به فردا آخر و هو المستعار له، و يجعل مقالته غرضا لسهام الانتقاد و الاعتراض عليه، بأن اللفظ موضوع للفرد الواقعي لا الادّعائي فيعود الاستعمال إلى المجاز اللغوي، و ما ذكرناه لا يبنى على الادّعاء بهذا المعنى أصلا، و لهذا تأتي الاستعارة في غير الكلّيات كالأعلام الشخصية، فنقول - في ولد زيد إذا كان يشبهه -: هذا زيد، و في الجواد: هذا حاتم، مريدا به الطائي المعروف، من غير تخصيص له بما فيه نوع وصفية كالمثال الثاني، و لا حاجة إلى ما تكلّفه التفتازاني بقوله: «إن المستعير يتأوّل في وضع اللفظ، و يجعل حاتم كأنه موضوع للجواد، و بهذا التأويل يتناول الرّجل المعروف من قبيلة طي و الفرد الغير المتعارف و هو الرّجل الجواد.»[5]

توضیح :

    1. آنچه ما می گوییم با کلام سکّاکی متفاوت است؛ چراکه:

    2. اولا سکّاکی این کلام را در استعاره می گوید و ما در همه مجازها!

    3. و نمی دانم چرا سکّاکی فرق گذشته بین اینکه بگوییم «هو میّت» به کسی که «قریب الموت» است (مجاز مرسل) و کسی که بی خاصیت است (استعاره)

    4. و احتمالاً با ملاحظه مجموع کلام او می توان گفت، او در مطلق مجاز این حرف را می زند و صرفاً مثال هایش درباره استعاره است؛ چراکه استعاره از اهم و اشهر اقسام مجاز است.

    5. ثانیاً: عمده فرق قول ما با قول سکّاکی آن است که مذهب سکّاکی به امر عقلی و ادّعا استوار است به ادّعای اینکه مشبه از جمله مصادیق مشبه به است؛ و لذا به او اشکال شده که لفظ برای مصداق واقعی جعل شده و لذا این، همان مجاز لغوی است.

    6. اما مبنای ما بر چنین ادّعایی استوار نیست؛ و لذا در اعلام شخصیه هم جاری است (و لازم نیست که به تکلّفات امثال تفتازانی دچار شویم).

مرحوم اصفهانی در پایان کلام، به نوعی منکر مجاز شده و به این مطلب تصریح می کند:

«و لا نكترث بأن تسمّي ما ذكرناه إنكارا للمجاز أصلا، و لا نتحاشى عنه بعد ما ذهب إليه الأسفرائيني من المتقدّمين و إمام العربية غير مدافع عنه و لا مختلف فيه أعني الشيخ أبا علي الفارسي ، و لكن ينبغي أن تعلم أنه كما يصح‌على مذهبنا ذلك يصحّ معه أيضا قول تلميذه ابن جني، و هو أنّ أكثر لغة العرب مجازات، و أنه لا اختلاف بين هذين الإمامين، و لا تناقض بين القولين، و لا أظنّك تحتاج إلى مزيد بيان إن كنت أتقنت ما أسلفنا فهما و أحطت به علما.

بل يحق لك العجب من قوم تعجّبوا من الأسفرائيني، و حاولوا تأويل كلامه بما لا يرضى به كما في إشارات الأصول، و من ابن الدهان حيث قال بعد ما نقل عن أبي علي هذا القول، ما حاصله: «إنّ العجب كلّ العجب من هذا الإمام كيف أذهب بهاء لغة العرب و رونقها لأنهما قائمان بالمجاز، و شتّان بين قوله و قول تلميذه ابن جني» انتهى.

و كان الأجدر به أن يتعجّب من نفسه حيث ترك تعاطي صنعة أبيه، و كانت هي اللائقة به، و تكلّف العلم و رأس ماله هذا الفهم، و كيف يرضى المنصف بأن يكون ابن من يبيع الدهن اهتدى إلى الواضح البديهي، و هو أن العرب تدعو الخدّ بالورد و تعبّر بالغصن عن القد، و خفي ذلك على مثل هذا الأستاذ؟ و لقد وقعت فيما وقع فيه الشيخ أبو علي، و ذلك أني لمّا ألقيت هذا المذهب على جماعة من الطلبة كانوا يقرءون علي كتاب الفصول في النجف الأشرف سنة (1316) لم يلبث حتى اشتهر ذلك مني في أندية العلم و مجالس البحث فتلقّته الأذهان بالحكم بالفساد، و تناولته الألسن بالاستبعاد.

و عهدي بصاحبي الصفي و صديقي الوفي وحيد عصره في دقّة الفهم و استقامة السليقة و حسن الطريقة العالم الكامل الرباني الشيخ عبد اللّه الجرفادقاني- رحم اللّه شبابه، و أجزل ثوابه - سمع بعض الكلام علي فأدركته شفقة الأخوّة، و أخذته عصبيّة الصداقة، فأتى داري بعد هزيع«»من الليل و كنت على السطح، فلم يملك نفسه حتى شرع بالعتاب و هو واقف بعد على الباب، و قال: «ما هذا الّذي ينقل عنك و يعزى إليك؟» فقلت: «نعم و قد أصبت الواقع و صدق الناقل» فقال: «إذا قلت في شجاع إنه أسد فهل له ذنب؟» فقلت له مداعبا: «تقوله في مقام المدح و لا خير في أسد أبتر» ثم صعد إليّ، و بعد ما أسمعني أمضّ الملام ألقيت عليه طرفا من هذا الكلام، فقبله طبعه السليم و ذهنه المستقيم، فقال: «هذا حق لا معدل عنه و لا شك فيه» ثم كتب في ذلك رسالة سمّاها (فصل القضاء في الانتصار للرضا) و من ذلك اشتهر القول به، و قبلته الأذهان الصافية، و رفضته الأفهام السقيمة.

و من يك ذا فم مرّ مريض / يجد مر به العذب الزلالا ؛ و أنت إذا تصفّحت كتب المحقّقين كالفصول و هداية المسترشدين وجدت هذا المعنى مرتكزا في أذهانهم، و لكن تقريره بواضح البيان و إثباته بقائم الحجة و البرهان كان مدّخرا لنا في حقيبةالزمان.» [6]

ما می گوییم :

    1. ما حصل فرمایش ایشان آن است که لفظ همیشه در معنای موضوع له استعمال می شود ولی اگر اراده استعمالی و اراده جدی، مطابق است، استعمال «حقیقی» است ولی اگر این دو اراده مطابق نیست، استعمال مجازی است به این معنا که:

    2. گوینده اگر مراد استعمالی اش «شیر» است و مراد جدی اش «رجل شجاع»، استعمال مذکور همان استعمال «مجازی» است.

    3. این قول با حرف سکّاکی شباهت بسیار دارد تا آنجا که خود ایشان می نویسد:

«مع ذلك فللسكاكي الفضل و لا نبخسه حقّه و لا ننكر سبقه، فله حسن الاختراع، و لنا حسن الاتّباع»[7]

    4. ولی تفاوت این قول با قول سکّاکی آن است که در این قول، لفظ در موضوع له استعمال شده است در حالیکه در نظریه سکاکی (بنابر آنچه ما تقریر کردیم)، لفظ در غیر موضوع له استعمال شده است. در فرق بین این دو نظریه، مطالب دیگر هم هست که اشاره خواهیم کرد.

    5. نکته مهم آن است که آیا واقعاً در این قول، ادّعایی وجود ندارد ـ چنانکه ظاهراً مرحوم اصفهانی می گوید ـ و یا ادّعایی هست ولی این ادّعا با ادّعایی که سکّاکی آن را مطرح می کند، متفاوت است. حضرت امام در تقریری که از کلام مرحوم اصفهانی دارد به قول دوم گرایش یافته اند.