5 اشکال مرحوم عراقی (4)5 اشکال مرحوم عراقی (4)

چهارمین و آخرین اشکال مرحوم عراقی آن است که:

«و أمّا رابعاً فلأنّ کل لفظ ـ سواءٌ کان مدلوله معنی إفرادیاً کلفظ «زید» و «رجل» أم معنی ترکیبیاً کما هو مدلول کل کلام یدلّ علی معنی مرکّب سواء کان بحیث یصح السکوت علیه إنشاء کان أم خبراً أم لا یصح السکوت علیه مثل «غلام زید» ـ لابدّ أن یکون له «مدلول بالذات» و هو المفهوم الذی یحضر فی الذهن عند سماعه و «مدلول بالعرض» و هو ما یکون ذلک المفهوم فانیاً فیه ممّا هو خارج عن الذهن و هذه الدلالة و المدلول هما المقصودان بالوضع و الاستعمال و تألیف الکلام و المحاورة به دون الأوّل؛ و بناءً علی کون معانی الحروف إیجادیة، یلزم أن ینحصرَ مدلول الکلام بالعرض فی المعانی الإفرادیة التی لا یحصل بها شئٌ من الإفادة و الاستفادة و لا یتمُّ بها الخطابُ و إظهار الارادة.»[1]

توضیح :

    1. 1.مفرد1.مفرد1. انشائی1. انشائی مرکّب مرکّب1. ناقصه1. ناقصه2. مرکّب2. مرکّب

2. خبری2. خبری2. تامّه2. تامّهالفاظ:

    2. تمام اقسام مذکور، دو مدلول دارند: «مدلول بالذات» (همان مفهومی که در ذهن است) و «مدلول بالعرض» (که خارج از ذهن است و مفهوم آن را نشان می دهد و با آن متحّد است).

    3. آنچه مقصود از کلام (وضع و استعمال) است همان دلالت بالعرض است.

    4. اگر حروف «ایجادیه» باشند، مدلول بالعرض تنها برای «اسماء» موجود خواهد بود و لذا تمام اجزای کلام دارای مدلول بالعرض نخواهد بود. (در حالیکه گفتیم آنچه هدف از وضع، استعمال و تألیف کلام و محاوره است، همین مدلول بالعرض است.)

    5. در حالیکه طبق مبنای دیگر:

اگر گفتیم زید در خارج وجود دارد، قائم هم وجود دارد، وجود رابط هم در خارج هست و در إزای وجود زید، مفهوم مستقل زید است و در إزای وجود قائم، مفهوم مستقل قائم است و در إزای وجود رابط هم، مفهوم غیر مستقل ربط هست. در إزای هر یک از آنها هم لفظ زید، لفظ قائم و هیئت قرار گرفته است. (طبق این نظر وجود رابط، دارای مفهوم است) و لذا هر کدام از این الفاظ یک مدلول بالذات (مفاهیم ذهنی) دارند و یک مدلول بالعرض.

اما طبق نظر مرحوم نائینی «فی»، «موجِد» ربط است و مفهوم ذهنی غیر مستقلی در إزای آن نیست. پس مدلول بالذات ندارد و بالطبع مدلول بالعرض ندارد.

نکته : در توضیح و تقریر فرمایش مرحوم عراقی لازم است اضافه کنیم: اگر حروف، «ایجادی» باشند، سامع از شنیدن لفظ «زیدٌ فی الدار» می فهمد که متکلم بین مفهوم «دار» و مفهوم «زید»، در ذهن خودش رابطه ای را ایجاد کرده است.

در حالیکه هدف اصلی از کلام آن است که ما به سامع بفهمانیم که بین «زید» و «دار»، در عالم خارج، ارتباط است. (چراکه مدلول بالعرض ـ که مطلوب اصلی است ـ زید و دار خارجی هستند) در اینجا لازم است اشاره کنیم که ظاهر عبارت مرحوم عراقی آن است که همه کلمات، مدلول بالعرض دارند و مدلول بالعرض هم در خارج است.

در حالیکـه ممکن است بگوییم کلماتی مثل «کلّی»، «نوع» (معقولات ثانی منطقی) مدلول بالعرض ندارند و یا اگر هم مدلول بالعرض دارند، این مدلول بالعرض، در عالم خارج نیست بلکه در «نفس الامر» است. (الا اینکه بگوییم مراد مرحوم عراقی از خارج، هر جایی أعم از ذهن است).

اما به هر حال این مطلب ضرری به استدلال مرحوم عراقی وارد نمی کند. چراکه طبق تقریر مرحوم نائینی، همان مواردی که مدلول بالعرض آنها در عالم خارج است، مشکل دارد و نمی توان آن را تبیین کرد.

ما می گوییم :

    1. از دیدگاه مرحوم نائینی آنگونه که اسماء مدلول بالذات و مدلول بالعرض دارند، حروف مدلول بالذات و مدلول بالعرض ندارند.

    2. اما این به آن معنی نیست که حروف راهی برای حکایت گری از عالم واقع و عین ندارند. چراکه :

    3. نحوه حکایت گری حروف از خارج به این است که : حروف می خواهند در ذهن بین مفهوم «دار» و مفهوم «زید»
رابطه ای ایجاد می کنند همانند رابطه وجود خارجی زید و وجود خارجی دار در عالم عین است. پس از ابتداء حروف مدعی ایجاد وجود بین مفاهیم هستند که مطابق با وجود رابط خارجی است.

به عبارت دیگر ـ چنانکه خود مرحوم نائینی می فرماید ـ پس از اینکه حروف ربط ذهنی را ایجاد کردند، گاه این ربط ذهنی مطابق با ربط خارجی است (صدق) و گاه نیست (کذب). و همین مقدار برای اینکه انطباق ذهن و خارج درست شود، کافی است. (پس به عبارتی می توان گفت، از دیدگاه ایشان حروف، ربط ذهنی را ایجاد می کنند و این ربط ذهنی مطابق با ربط خارجی است، پس مدلول بالذات همان ربط خارجی است)

    4. اما اگر گفتیم حروف حکایت گر از فعل نفس هستند باز همین مطلب که در دفاع از مرحوم نائینی مطرح شد، جاری می شود. به این بیان که حروف حاکی از فعل نفس هستند و لذا «فعل نفس» مدلول بالذات آن است ولی نحوه انطباق آن با عالم عین به همان نحوه ای است که در توجیه فرمایش نائینی مطرح شد.

جمع بندی کلام مرحوم نائینی و اشکالات و نقدهاجمع بندی کلام مرحوم نائینی و اشکالات و نقدها

    1. مرحوم نائینی، همه حروف و هیآت را «ایجادی» می دانستند؛ چه حروف نسبی و چه غیر نسبی

    2. در این باره گفتیم:

اگر : مراد آن باشد که حروف و هیآت، بین دو مفهوم ذهنی، ربط را ایجاد می کند، حرف باطلی است و اشکالات أعلام بر آن وارد است.

اما اگر : مراد آن باشد که حروف نسبی حاکی از «ربطی» باشند که «نفس» بین دو مفهوم ذهنی ایجاد می کند، اشکالات گفته شده بر آن وارد نیست.

    3. اما آیا این سخن، کامل است؟ به این معنی که آیا درک مفاهیم به این نحوه است؟ (که نفس بین دو مفهوم، ربط را ایجاد می کند و یا کارکرد نفس به گونه دیگری است؟)، در آینده بررسی خواهد شد. [به عبارت دیگر: اگر نحوه درک قضایا و مفاهیم به این گونه باشد که ذهن بین مفاهیم ربط را ایجاد می کرد، می توان این تقریر دوم از کلام مرحوم نائینی را پذیرفت. ولی اگر نحوه درک قضایا به این گونه نباشد ـ چنانکه بررسی خواهیم کرد ـ باید به گونه دیگری از معنای حرفی، قائل شد)

    4. در مورد حروف و هیأت غیر نسبی (مثل نداء) اشکالات اعلام بر مرحوم نائینی وارد نبود که در آینده آن را در ذیل کلام دیگران پی خواهیم گرفت.